تولیدکنندگان عمده انرژی در خاورمیانه اخیرا خبر از اهداف و تعهدات اقلیمی تازه‌‌ای داده‌‌اند. عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی که پرچمدار این تغییر استراتژی نسبت به اقدامات اقلیمی هستند، به‌‌رغم آنکه بر ادامه تولید نفت و سوخت‌‌های فسیلی تاکید دارند؛ سرمایه‌‌گذاری‌‌های بزرگی را در بخش انرژی‌‌های تجدیدپذیر انجام خواهند داد. قطر، عراق، بحرین و کویت دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس هستند که اهداف اقلیمی تقریبا مشابهی را برای خود تعیین کرده‌‌اند. البته گفتنی است که بسیاری کنشگران اقلیمی و نهادهای فعال در این حوزه نسبت به ادعاها و اظهارات این کشورها به دیده تردید می‌‌نگرند و آن را پروپاگاندا و تلاشی برای کاهش فشارهای سیاسی می‌‌دانند.
در چنین شرایطی که کشورهای منطقه و تولیدکننده نفت استراتژی نسبتا روشنی برای آینده‌‌ای که سوخت‌‌های فسیلی در آن هر روز کم‌اهمیت‌‌تر خواهند شد اتخاذ کرده‌‌اند، ایران در این حوزه اقدامات کمی داشته و به نظر می‌رسد در حال جا‌ماندن از جریان گذار به انرژی‌‌های پاک و نو است. این در حالی است که امنیت انرژی کشور در دهه‌های آینده تا حد زیادی به سرمایهگذاری که اکنون می‌توان بر روی منابع جدید انرژی انجام داد، بستگی دارد. ایران باید از یک‌سو تولید و صادرات نفت خود را به‌سرعت افزایش داده و از سوی دیگر درآمدهای آن را صرف سرمایهگذاری در انرژی‌‌های تجدیدپذیر و پاک کند.
گام عربستان و امارات برای دستیابی به صفر خالص انتشار آلاینده
افزایش تعهدات جدید مربوط به‌دستیابی به صفر خالص انتشار آلاینده‌ها از سوی کشورهای تولیدکننده نفت‌خام در خاورمیانه، انتظارات در اجلاس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد۲۰۲۱ (COP۲۶) که در گلاسکو در حال بر‌گزاری است را افزایش داده است. البته فعالان زیست‌محیطی می‌گویند که این وعده‌ها همچنان بسیار کمتر از آن چیزی است که مورد‌نیاز است. عربستان‌سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان، شنبه هفته گذشته اعلام کرد که قصد دارد با سرمایهگذاری بالغ بر ۱۸۶ میلیارد دلار – تقریبا برابر با درآمد نفتی یک تا ۲ سال این کشور- در اقتصاد سبز سرمایهگذاری کند تا بتواند به هدف انتشار صفر خالص تا سال ۲۰۶۰ دست پیدا کند. درآمد نفتی پادشاهی عربستان در سال۲۰۲۰ حدود ۱۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده و این کشور انتظار دارد امسال بهبود قیمت نفت درآمدی ۲۰۵میلیارد دلاری از فروش نفت به‌دست آورد. گفتنی است که بحرین نیز در روز یکشنبه هفته گذشته برای دستیابی به انتشار صفر کربن متعهد شد، در حالی که چند روز پیش از آن امارات نیز اعلام کرده بود که تا سال ۲۰۵۰ به این هدف خواهد رسید و ۱۶۳میلیارد دلار در انرژی‌‌های تجدیدپذیر سرمایهگذاری خواهد کرد. این تعهدات در حالی است که این ۳ کشور در کنار قطر و کویت، در میان ۱۰ تولیدکننده بزرگ سرانه دی‌اکسید‌کربن جهان قرار دارند. این در حالی است که آژانس بین‌‌المللی انرژی می‌گوید مسوولیت تولید سه‌چهارم انتشار گازهای گلخانه‌‌ای جهان بر عهده بخش انرژی است و کلید جلوگیری از بدترین پیامدهای اقلیمی در دستان این صنعت است. پاتریشیا اسپینوزا، رئیس بخش اقلیمی سازمان ملل نیز پس از کمرنگ‌شدن امیدها برای دستیابی به یک پیشرفت مهم در غیاب حضور رهبران چین و روسیه در کنفرانسCOP۲۶، عنوان کرد که وعده‌های داده‌شده از سوی این کشورها می‌تواند به این کنفرانس کمک کند. اسپینوزا هفته گذشته در کنفرانس اقلیمی ریاض حضور داشت و تعهدات مرتبط با صفر خالص کشورهای خلیج‌فارس را یک سگینال قدرتمند در زمان مناسب توصیف کرد و گفت: «ما به کشور‌هایی نیاز داریم که با بلندپروازی به کنفرانس اقلیمی ملل متحد بیایند.» با این حال، بسیاری از تحلیلگران و فعالان می‌گویند که این تعهدات نشانه دور‌شدن چشمگیر غول‌‌های انرژی خاورمیانه از سوخت‌‌های فسیلی نیست، زیرا آنها سوخت‌‌های فسیلی را برای دهه‌های آینده حیاتی می‌‌دانند.
فرصتی برای ارائه دیدگاه‌های آلترناتیو
تعهدات انتشار صفر خالص آلاینده‌ها، آخرین مجموعه از ابتکارات سبز تولیدکنندگان نفتی خلیج‌فارس است که در پاسخ به فشار فزاینده بین‌‌المللی به‌عنوان بخشی از تلاش جهانی در راستای جلوگیری از مخرب‌‌ترین تاثیرات تغییرات اقلیمی است. کشور عمان نیز در ماه جولای سال‌جاری برنامه اقدام اقلیمی خود را به‌‌روزرسانی کرد تا شامل کاهش ۷درصدی انتشار گازهای گلخانه‌‌ای تا سال۲۰۳۰ میلادی باشد، هرچند این کاهش در برابر ۵۰درصدی که دانشمندان می‌گویند برای جلوگیری از تبعات تغییرات اقلیمی لازم است، بسیار‌اندک است. قطر، دیگر تولیدکننده عمده انرژی خلیج‌فارس هم قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ انتشار گازهای گلخانه‌‌ای را تا ۲۵درصد کاهش دهد. عراق هم به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ اوپک، در ماه ژانویه توافق پاریس را تصویب کرد و متعهد به کاهش یک تا ۲درصدی گازهای گلخانه‌‌ای شد.
در چشم‌‌انداز ۲۰۳۰ نیز عربستان‌سعودی قصد دارد نیمی از انرژی داخلی خود را از منابع پایدار انرژی تولید کند. این کشور در‌ماه آوریل نخستین نیروگاه انرژی تجدیدپذیر و در‌ماه آگوست نخستین مزرعه بادی خود را افتتاح کرد. در همین حال امارات‌متحده‌عربی نیز در انرژی هسته‌‌ای و حمل و نقل پایدار سرمایه‌‌گذاری‌‌های بزرگی انجام داده است. البته هر دو این کشورها می‌گویند که اگر به تولید نفت‌خام - که یکی از عوامل گرمایش زمین است - ادامه ندهند، نمی‌‌توانند به هدف صفر خالص برسند. کریم الگندی از اندیشکده چتم‌هاوس (Chatham House) می‌گوید که تعهدات صفر خالص از این نظر مثبت است که تولیدکنندگان نفت خلیج فارس را در شرایطی قرار می‌دهد که در برابر تعهدات خود پاسخگو باشند و می‌توانند حتی دیدگاه‌های آلترناتیوی را در این زمینه به کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل ارائه کنند. او درباره رویکرد عربستان‌سعودی نیز به رویترز گفت: «سعودی‌‌ها تازه در حال پیوستن به جرگه کشورهای متعهد هستند، اما همزمان سعی می‌کنند که فرمان تعیین مسیر را در اختیار بگیرند و جهت آن را به نحوی که برای خودشان مفیدتر باشد، تغییر دهند.»
ایران از رقبای منطقه‌‌ای جا مانده است
در چنین شرایطی تقریبا تمامی تولیدکنندگان نفت و گاز در خاورمیانه، با وجود پافشاری بر حفظ صنعت سوخت‌‌های فسیلی خود و حتی تاکید بر افزایش تولید در کوتاه‌مدت، به‌دنبال مطابقت دادن وضعیت خود با اهداف جهانی برای نجات سیاره زمین از اثرات تغییرات اقلیمی هستند. کشور‌هایی که طبق گزارش سالانه شرکت بی‌پی، از نظر حجم انتشار آلاینده‌ها، کمتر از ایران تولید و انتشار کربن دارند، حالا به‌سوی اهداف اقلیمی و انرژی‌‌های پاک‌‌تر حرکت می‌کنند. ایران نیز نباید در این زمینه از رقبای خود عقب بماند، چرا‌که تردیدی وجود ندارد که اهمیت نفت در دهه‌های آتی به مرور کم و کمتر می‌شود. کاهش تقاضا و تولید در این صنعت و گذار به انرژی‌‌های پاک امری ناگزیر است. حالا ایران باید در ابتدا به‌دنبال حل مشکلات تحریمی خود باشد تا پس از آن با افزایش سریع تولید نفت و گاز بتواند در دهه‌های واپسین رونق سوخت‌‌های فسیلی، درآمد خوبی کسب کند تا هم بتواند از آن برای حل مشکلات اقتصادی موجود استفاده کند و هم زمینه را برای متنوع‌‌سازی اقتصاد وابسته به نفت کشور را فراهم کند. از سوی دیگر، واقعیت جهان ما نشان می‌دهد که اکنون فرصت سرمایهگذاری در منابع نو و پاک انرژی است.
ایران اگر می‌خواهد که امنیت و استقلال انرژی که در یک قرن اخیر داشته را در دهه‌های آتی نیز داشته باشد و کماکان به‌عنوان تامین‌کننده انرژی جهان باقی بماند، چاره‌‌ای جز انجام سرمایه‌‌گذاری‌‌های عظیم و برنامه‌ریزی برای فراهم‌سازی زیرساخت‌های انرژی‌‌های نو ندارد. سرمایهگذاری در این بخش البته امری مربوط به آینده نیست، چرا‌که اکنون زمان انجام این کار است و بی‌تردید هر‌چه زمان بیشتری بگذرد، ایران در آینده ممکن است با چالش‌های سخت‌‌تری در این زمینه مواجه شود.
تلاش برای اهداف اقلیمی یا پروپاگاندا؟
فعالان محیط‌زیستی هشدار می‌دهند که ادامه تولید سنگین سوخت‌‌های فسیلی توسط کشورهای خاورمیانه، با تلاش‌‌های لازم برای مبارزه با گرمایش جهانی و جلوگیری از تاثیر تغییرات اقلیمی سازگار نیست. پیش از اعلام اهداف اقلیمی جدید این کشورها، کنسرسیوم کلایمت اکشن ترکر (Climate Action Tracker) که سیاست‌ها، اقدامات و اهداف داخلی کشورها را رتبه‌بندی و آنالیز می‌کند، می‌گوید که تعهدات عربستان در زمینه تغییرات اقلیمی بسیار ناکافی و تعهدات امارات‌متحده‌عربی نیز ناکافی هستند. تشکیلات اقدام اقلیمی گرین‌پیس (Greenpeace) در واکنش به اعلام اهداف اقلیمی عربستان گفت که این سخنان چیزی جز پروپاگاندای صنعت سوخت فسیلی پیش از کنفرانس اقلیمی سازمان ملل‌متحد نیست و تنها تلاشی برای کاهش فشارهای سیاسی است. هفته گذشته نیز پلت‌فرم روزنامه‌‌نگاری تحقیقی گرین‌پیس که Unearthed نام دارد، نظرات تولیدکنندگان بزرگ نفتی جهان در مورد پیش‌نویس گزارش آتی هیات بین دولتی تغییرات اقلیمی را افشا کرد. این افشاگری شامل گزینه‌های پیشنهادی این کشورها برای مهار انتشار گازهای گلخانه‌‌ای بود. در این اسناد افشا شده، عربستان‌سعودی از نویسندگان خواسته بود که توصیه‌های مربوط به حذف تدریجی سوخت‌‌های فسیلی و اقدامات مربوط به کاهش فوری و تسریع دور شدن از این سوخت‌‌ها در همه مقیاس‌ها را از گزارش خود حذف کنند.
حالا باید دید که در جریان کنفرانس اقلیمی سازمان ملل‌متحد چه پیش خواهد آمد و موضع کشورهای خاورمیانه‌‌ای در این اجلاس چه نتیجه‌‌ای را در پی خواهد داشت.