تنش‌‌‌‌هـــای میـــان ایــــران و جمهوری‌آذربایجان که اکنون رو به سردی نهاده، منطقه ناگورنو – قره‌باغ را در شرایط دشواری قرار داده است. به گزارش اوراسیا نت، قره‌باغ در گذشته بخش بزرگی از انرژی موردنیاز خود را به‌طور مستقیم از ایران تامین می‌کرد، اما با تغییر مناسبات منطقه پس از جنگ ۴۴ روزه جمهوری آذربایجان و ارمنستان شرایط برای آنها در حال دشوارتر شدن است. البته هنوز هم این منطقه بخش بزرگی از انرژی خود را از طریق تانکرهای سوخت‌رسان شرکت‌های خصوصی ارمنی که فرآورده‌های نفتی با مبدا ایران را جابه‌‌‌‌جا می‌کنند، تامین می‌‌‌‌سازد. حالا اما با بالاگرفتن تنش‌‌‌‌ها پس از بازداشت دو راننده ایرانی و دستور ایران برای ممنوعیت ورود به مناطق قره‌باغ و لاچین برای شهروندان و رانندگان ایرانی، تامین انرژی و کالایی قره‌باغ از طریق ایران بسیار دشوارتر شده است. مقامات محلی در قره‌باغ دیدگاه دیگری در این‌باره دارند و می‌گویند که اکنون با روش‌های پیچیده‌‌‌‌تری تجارت خود با ایران و به‌ویژه در زمینه تامین انرژی ادامه می‌دهند.
تنش‌‌‌‌های تهران و باکو
در اواسط ماه سپتامبر، مرزبانان جمهوری‌آذربایجان دو راننده کامیون ایرانی را در جاده ارتباطی میان شهرهای گوریس و کاپایان در جنوب ارمنستان بازداشت کردند. این دستگیری‌‌‌‌ها سرآغاز یک بحران عمیق میان باکو و تهران بود که به تمرینات و رزمایش‌‌‌‌های نظامی و درگیری‌‌‌‌های لفظی تهاجمی بی‌سابقه‌‌‌‌ای از سوی دو طرف تبدیل شد. این تنش‌‌‌‌های نظامی میان طرفین همچنین تاثیر ناخواسته‌‌‌‌ای بر صادرات انرژی ایران به منطقه ناگورنو - قره‌باغ داشت. طرف آذربایجانی هم این دو راننده ایرانی را به اتهام عبور غیرقانونی از مرز جمهوری‌آذربایجان بازداشت کرد، در حالی که گزارش‌ها حاکی از آن بود که این رانندگان در حال انتقال قیر به مقصد قره‌باغ بودند.
در واقع عرضه سوخت و سایر کالاهای ایرانی به منطقه ناگورنو–قره‌باغ، مدت‌‌‌‌هاست که باعث عصبانیت باکو شده است، چرا‌که آنها ورود به این منطقه را نقض حاکمیت و مرزهای خود می‌‌‌‌دانند. در نهایت، سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌‌‌‌ای ایران هرگونه ورود به خاک جمهوری‌آذربایجان خارج از مرزهای رسمی این کشور را نقض تمامیت ارضی این کشور اعلام کرد و ورود به مناطق قره‌باغ و لاچین از طریق ارمنستان برای اتباع و رانندگان ایرانی، امضای هرگونه قرارداد تجاری با این مناطق و صدور بارنامه به مقصد آنها را ممنوع کرد. گفتنی است که مقامات محلی و بازرگانان در منطقه قره‌باغ، حاضر به اظهارنظر درباره بحث تجارت با ایران نیستند.
تامین گاز قره‌باغ از ارمنستان
این منطقه ایزوله‌شده، تمام انرژی موردنیاز خود را به شکل گاز طبیعی از کشور همسایه کنونی یعنی ارمنستان تامین میکند. به گفته وزارت مدیریت ارضی و زیرساخت قره‌باغ، این منطقه خودمختار سالانه بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب گاز برای مصارف تجاری، صنعتی و خانگی را از طریق خط لوله‌‌‌‌ای که به موازات کریدور لاچین (جاده‌‌‌‌ای که ارمنستان را به قره‌باغ متصل میکند) کشیده شده، وارد میکند.
امنیت این خط لوله که بخش‌‌هایی از آن پس از جنگ و آتش‌بس از مناطق تحت‌کنترل دولت جمهوری‌آذربایجان عبور میکند، توسط نیروهای حافظ صلح روسیه تضمین می‌شود. در ماه دسامبر سال۲۰۲۰، یک ماه پس از پایان جنگ ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان، نیروهای حافظ صلح روسی گزارش کردند که به بازسازی بیش از ۱۰ کیلومتر از این خط لوله در نزدیکی روستای لیگاسور کمک کرده‌‌‌‌اند. آنها همچنین منطقه اطراف این خط لوله را هم از وجود مین‌‌‌‌ها پاک کرده‌‌‌‌اند. لازم به ذکر است که بیشتر گاز انتقالی توسط این خط لوله از سوی روسیه تامین می‌شود. آرتو کاراخانیان، رئیس سرویس دیسپچینگ مرکزی گازپروم در ارمنستان به «اوراسیانت» گفته است: «از آنجایی‌که انحصار ۹۰درصدی تامین گاز ارمنستان در اختیار روسیه است، گازی که به قره‌باغ نیز منتقل می‌شود شامل همین قاعده است.» گفتنی است که مابقی گاز عرضه شده به ارمنستان که ۳۶۵ میلیون مترمکعب از مجموع ۵/ ۲ میلیارد مترمکعب واردات گاز این کشور در سال ۲۰۲۰ بوده است، از ایران و از طریق خط لوله ۱۹۴ کیلومتری گاز ایران – ارمنستان تامین می‌شود که بخش ارمنی این خط لوله نیز متعلق به روسیه است. ارمنستان از این گاز وارداتی ایرانی برای تولید برق استفاده میکند که پس از آن در چارچوب توافق گاز در برابر برق که در سال ۲۰۰۴ بین دو کشور منعقد شده، به ایران بازمی‌‌‌‌گردد، اما در این میان تجارت خصوصی ایران با منطقه قره‌باغ امری کاملا مجزاست.
روش‌‌هایی برای انتقال سوخت از ایران به قره‌باغ
لورن گابریلیان، معاون وزارت مدیریت ارضی و زیرساخت قره‌باغ به اوراسیانت گفته است: «محصولات فرآورده نفتی مانند بنزین، گازوئیل و آسفالت برای ساخت‌و‌‌ساز جاده از طریق شرکت‌های خصوصی در ارمنستان که محصولات خود را با کامیون‌‌‌‌های خصوصی حمل می‌کنند، به قره‌باغ وارد می‌شود.»
تا اینجای سال ۲۰۲۱، این منطقه بیش از ۷ میلیارد درام ارمنی (۵/ ۱۵میلیون دلار) نفت از ارمنستان وارد کرده است، هرچند دقیقا مشخص نیست که چه مقدار از آن منشأ ایرانی دارد. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط کمیته درآمد دولتی ارمنستان، به‌طور کلی در سال ۲۰۲۰ ارمنستان کمتر از یک‌چهارم تمام نیازهای خود به بنزین، گازوئیل و موارد مشابه را از طریق ایران تامین کرده است. آرتاک بیگلریان، وزیر داخله قره‌باغ در مصاحبه اخیرش با وب‌سایت خبری روسی رگنوم اظهار کرد: «ممنوعیت جدید درباره ورود کامیون‌‌‌‌های ایرانی به قره‌باغ به این معنا نیست که کالاهای ساخت ایران توسط شرکت‌های تجاری ما قابل وارد کردن نیستند.»
البته بیگلریان روشن نکرد که این مشاغل چه محصولاتی را از ایران به این منطقه وارد می‌کنند. اوراسیانت هم می‌گوید هیچ‌یک از شرکت‌های ارمنی که در قره‌باغ نفت ایران را معامله می‌کنند نیز حاضر نشده‌‌‌‌اند به سوالات مرتبط با حجم تجارت به منطقه و تاثیر تحولات اخیر بر این تجارت پاسخ دهند. یک منبع در پلیس محلی که به دلایل امنیتی نخواسته که نامش فاش شود با تاکید به بحث‌های مربوط به نقش کسب‌‌‌‌و‌‌‌‌کارهای خصوصی به اوراسیانت گفته که این کسب‌و‌کارها هیچ‌کدام از تانکرهای حامل نفت ایرانی که به این منطقه تحت‌محاصره وارد شده‌‌‌‌اند را ثبت نکرده‌‌‌‌اند.
البته جمهوری‌آذربایجان خلاف این امر را ادعا میکند. وزارت دفاع جمهوری‌آذربایجان در نامه‌‌‌‌ای به وزارت دفاع روسیه و نیروهای حافظ صلح روسی مستقر در قره‌باغ در روز ۱۲ سپتامبر از ورود نهادهای حقوقی و اشخاص حقیقی سایر کشورها و خودروهای آنها به خاک این کشور شکایت کردند و آن را نقض قوانین ملی خود خواندند. این وزارتخانه همچنین مدعی شد که این ترانزیت‌‌‌‌ها نقض توافق‌نامه سه‌جانبه امضاشده با روسیه و ارمنستان برای توقف جنگ در نوامبر ۲۰۲۰ است.
الهام علی‌‌‌‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان نیز بعدتر در مصاحبه با خبر‌گزاری آناتولی ترکیه مدعی شده که آذربایجانی‌‌‌‌ها در یک دوره یک ماهه در میان ماه‌های آگوست و سپتامبر، ۶۰ کامیون ایرانی که به‌طور غیرقانونی وارد قره‌باغ شده بودند را کشف کرده‌‌‌‌اند. دیویت بابایان، وزیر امورخارجه قره‌باغ در گفت‌‌‌‌وگو با رسانه‌های ارمنی اظهار کرد که تلاش آذربایجانی‌‌‌‌ها برای قطع تجارت ایران با قره‌باغ در راستای سیاست انزاو و پاکسازی قومی باکو و ارعاب مردم ارمنی ناگورنو – قره‌باغ برای ترک این منطقه انجام شده است.
جاده جدیدی برای دور زدن جمهوری‌آذربایجان
کمیته دولتی گمرک جمهوری‌آذربایجان در تاریخ ۲۱ اکتبر اعلام کرد که جمهوری‌آذربایجان دو راننده کامیون بازداشت شده ایرانی را با استناد به «اصول انسانی، احترام متقابل و حسن همجواری» آزاد کرده است. در همین حال، ایران قول داده است که از ساخت جاده جدیدی در جنوب ارمنستان از طریق مناطق تاتف و کاپان حمایت کند. این جاده جدید دیگر برای دسترسی به ارمنستان نیازی به عبور از جمهوری‌آذربایجان ندارد. لازم به ذکر است که جاده فعلی درچندین نقطه از مرز ارمنستان با آذربایجان گذر میکند و به‌دنبال تغییر نقشه پس از جنگ قره‌باغ، اکنون جمهوری‌آذربایجان کنترل برخی از بخش‌های این جاده را در اختیار گرفته است. این کشور در‌ماه آگوست، ایست بازرسی‌‌‌‌‌هایی در جاده‌ها مستقر ساخت و شروع به دریافت عوارض ورود به مرز از خودروهای ایرانی کرد.
حالا باید دید در چنین شرایطی و تا زمانی که جاده جدید ایران به ارمنستان ساخته شود، قره‌باغ چگونه می‌تواند به تجارت خود بالاخص در زمینه تامین حامل‌‌‌‌های انرژی چون بنزین، گازوئیل و حتی گاز ادامه دهد. تجارتی که برای حکومت خودمختار قره‌باغ که عملا متحد ارمنستان هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. از سوی دیگر ارمنستانی‌‌‌‌ها نیز در برابر تهدیدهای جمهوری‌آذربایجان علیه ارمنی‌‌‌‌های ناگورنو – قره‌باغ و توطئه‌هایی که علیه دولت و مردم ارمنستان صورت می‌گیرد، جمهوری اسلامی ایران را متحدی استراتژیک می‌‌‌‌دانند که می‌تواند از نظر استراتژیک و تجاری مانع از محاصره هرچه تنگ‌‌‌‌تر ارمنستان در دل قفقاز شود.