آذرماه ۱۴۰۰ را می‌توان سرآغاز فصلی نو از همکاری‌های منطقه‌ای برای وزارت نفت ایران دانست. همین یک ماه پیش بود که در بسیاری از محافل کارشناسی و رسانه‌ای، صحبت از غفلت در بازار صادرات گاز و نادیده گرفتن فرصت‌هایی بود که در دولت گذشته رقم خورد، اما شاهد بودیم که یکباره ورق برگشت و بازار معادلات گازی منطقه با قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان رنگی دیگر به خود گرفت. اکنون با رویکردی تازه که دولت سیزدهم در کارنامه ۱۰۰ روزه کاری خود به ثمر رسانده، بارقه‌های امید را بار دیگر در بدنه صنعت سرنوشت‌ساز نفت زنده کرده است. فارغ از مزایای اقتصادی و سیاسی قرارداد سوآپ، بزرگ‌ترین دستاورد آن را می‌توان احیای روابط میان ترکمنستان و ایران بعد از توقفی ۵ ساله دانست؛ موضوعی که در سایه دیپلماسی فعال و گسترش سطح تعاملات منطقه‌ای نشان داد که حتی با وجود اعمال تحریم‌های همه‌جانبه از سوی آمریکا، توسعه تجارت با سایر کشورها چندان دور از انتظار نبوده و راه‌های زیای برای خروج از بن‌بست و قرار گرفتن در مسیر توسعه پایدار و تعالی وجود خواهد داشت.
شامگاه یکشنبه (هفتم آذرماه ۱۴۰۰) در حافظه روزنگار تاریخی صنعت نفت ایران به یادگار خواهد ماند. در این روز قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان در حاشیه پانزدهمین نشست سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو)، پس از پایان دیدار دوجانبه سیدابراهیم رئیسی و الهام علی‌اف، رؤسای جمهوری ایران و آذربایجان از سوی وزیران نفت دو کشور امضا شد.
براساس این قرارداد، سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان از خاک جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان انتقال می‌یابد و در این مسیر ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در پنج استان شمالی کشور را به‌عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد.
از جزئیات قرارداد سوآپ چه می‌دانیم؟
جواد اوجی، وزیر نفت، درباره جزئیات این قرارداد عنوان می‌کند: در یک ماه گذشته مذاکرات تنگاتنگی با طرف آذربایجانی و کشور ترکمنستان در بحث انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان که در حقیقت سوآپ گازی محسوب می‌شود، داشتیم که خوشبختانه امروز به این قرارداد سه‌جانبه منجر شد.
در قالب این قرارداد سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از طرف ترکمنستان و منطقه سرخس دریافت خواهیم کرد و از آستارا تحویل آذربایجان می‌دهیم. این قرارداد در حقیقت مناسبات انرژی خوبی است که خوشبختانه امروز این گام برداشته شده و قرارداد بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان امضا شد.
وزیر نفت همچنین به تسویه بدهی ایران به ترکمنستان اشاره می‌کند و خبر می‌دهد: با راهکارهای خوب وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران، به‌زودی نخستین قسط ما بابت تسویه بدهی به طرف ترکمنستانی پرداخت می‌شود.
اوجی ضمن ابراز امیدواری به تأمین سوخت زمستانی استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان، عنوان می‌کند: این قرارداد از ابتدای دی‌ماه امسال اجرایی خواهد شد، همچنین بنا به اظهارات وزیر نفت، هم‌اکنون سهم ایران از تجارت گاز در منطقه کمتر از دو درصد است. خوشبختانه با روی کار آمدن دولت سیزدهم و گشایش‌های سیاسی و اقتصادی، بار دیگر زمزمه ازسرگیری سوآپ گاز با کشورهای همسایه مطرح شده و اراده وزارت نفت بر استفاده دوباره از ظرفیت ژئوپلیتیک کشور برای انتقال و ترانزیت نفت و گاز قرار دارد.
۵ سال ناکامی در توافق گازی با ترکمن‌ها
بسیاری از ناظران و کارشناسان اقتصاد انرژی بر این باورند که مهم‌ترین و ارزنده‌ترین دستاورد توافق سه‌جانبه گازی میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان، احیای مجدد روابط ایران و ترکمنستان است که با هوشمندی و درایت سیاستمداران دولت سیزدهم به بار نشست. صنعت نفت روزهای پرفراز و نشیبی را از پیش از امضای قرارداد ۲۵ ساله واردات گاز از ترکمنستان پشت سر گذاشت. ایران با این قرارداد به‌راحتی می‌توانست از ظرفیت‌های ترکمنستان در زمینه تجارت گاز و تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه بهره‌برداری کامل کند و از این منظر، فصل تازه‌ای در سیاست‌های گازی با جهان گشوده شود که متأسفانه این قرارداد با اعمال تحریم‌های نفتی و محدودیت ایران در انجام تراکنش‌های بانکی با چالش‌های عدیده‌ای روبه‌رو شد. سیاست تهاتر گاز با کالاها، به‌عنوان یکی از سناریوهای مطرح برای مراودات کشورها، ابتکار هوشمندانه‌ای بود که جواد اوجی، مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز ایران در دولت دهم برای برون‌رفت از این چالش به‌کار گرفت، اما بعدها با روی کار آمدن دولت جدید، این قرارداد وارد فاز جدیدی شد و ایران هم نتوانست به اهداف خود آن‌گونه که شایسته است، دست یابد.
بسیاری از کارشناسان بر این امر صحه می‌گذارند که حتی با وجود گازرسانی ۱۰۰ درصدی داخلی، واردات گاز از ترکمنستان نباید قطع شود، چراکه گاز دریافتی از این کشور، ارزان است و برای ما توجیه اقتصادی دارد که می‌توان این گاز را در شمال کشور مصرف و گاز معادل خودمان را با قیمت بالاتر به کشورهای همسایه صادر کنیم، بنابراین به عقیده آنان، هر یک از همسایگان ایران ویژگی و مزیت‌هایی دارند که باید در سبد روابط بین‌الملل لحاظ کنیم، به‌خصوص ترکمنستان که همسایه استراتژیک ماست، از این رو تداوم تعامل گازی با این کشور، مزیت‌های بی‌شماری برایمان خواهد داشت.
خوشبختانه امروز دولتمردان توانستند در تلاشی ستودنی و با دستیابی به سرمایه خودباوری بار دیگر زمینه‌های اعتلای صنعت نفت و گاز کشور را رقم بزنند و پنج سال ناکامی در توافق گازی با ترکمن‌ها را به فرصتی بهینه مبدل سازند.
قدرت‌نمایی ایران در بازار گاز اروپا
ایران و آذربایجان به لحاظ تاریخی، فرهنگی و اقتصادی قرابت و پیوستگی‌های زیادی با یکدیگر دارند و این مسئله خود به تنهایی گواهی بر حفظ و گسترش سطح تعاملات منطقه‌ای میان دو کشور خواهد بود، ضمن آنکه نخجوان بر اساس یک توافق سوآپ گازی که در سال ۲۰۰۴ بین تهران و باکو امضا شد، گاز خود را از ایران وارد می‌کند. براساس این توافق آذربایجان گاز موردنیاز منطقه آستارا در ایران را تأمین و ایران هم در عوض به نخجوان گاز صادر می‌کند.
برای این توافق سوآپ گازی، ایران ۱۵ درصد گاز صادراتی آذربایجان را به‌عنوان کارمزد انتقال برمی‌دارد. این قرارداد تا پنج سال دیگر اعتبار دارد. در این میان آنچه مسلم است، ترکیه در سال‌های اخیر برنامه‌ریزی کرده تا با متنوع‌سازی منابع واردات گازی خود ضمن تبدیل شدن به هاب گازی در منطقه، جای ایران را در سوآپ گاز به نخجوان بگیرد.
به این منظور ایده انتقال گاز آذربایجان به اروپا از مسیر ترکیه برای نخستین بار در سال ۲۰۱۱ مطرح می‌شود که بر این اساس گاز استحصال‌شده از میدان شاه‌دنیز آذربایجان به اروپا منتقل می‌شود.
آذربایجان در مرحله نخست قرار است از خط ۵۶ اینچی، ۱۶ میلیارد مترمکعب گاز به سمت ترکیه و اروپا ترانزیت کند و در مرحله دوم تا سال ۲۰۲۶ حجم آن را به ۲۳ میلیارد مترمکعب برساند، بنابراین بسیاری از تحلیلگران معتقدند توافق سه‌جانبه اخیر فرصتی را برای ایران فراهم خواهد کرد تا باکو از ظرفیت‌های موجود ایران برای بازار گاز اروپا بهره‌برداری کند. هرچند اتصال به بازار گاز اروپا، پروژهای است که در ایران نیز در دولتهای مختلف پیگیری شده است، اما هیچ‌کدام از آنها نتوانستند به این هدف دست یابند.
نکته قابل‌توجه این است که حجم صادرات گاز آذربایجان به اروپا با میزان تولید گاز در ایران به هیچ عنوان قابل مقایسه نیست. تولید گاز در کشور به روزانه یک میلیارد مترمکعب رسیده است که بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب تنها در شبکه خانگی به مصرف می‌رسد، بنابراین سرمایه‌گذاری در بخش تولید گاز، بهره‌برداری کامل از ذخایر گازی و مهم‌تر از آن صرفه‌جویی مصرف در بخش خانگی از الزام‌های دستیابی به سهم صادرات بازار گاز اروپاست که نباید از آن غافل ماند.
ارتقای جایگاه با تقویت دیپلماسی
کمتر از ۱.۵ درصد بازار جهانی صادرات گاز به ایران تعلق دارد و این در حالی است که در اسناد بالادستی همچون سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ کسب سهم ۸ تا ۱۰ درصدی از بازار تجارت گاز به‌عنوان یک ضرورت مطرح شده است. حال سؤال اساسی این است که ایران چگونه می‌تواند سهم خود را از این بازار پرنوسان توأم با تنش‌های سیاسی پس بگیرد؟
مبرهن است که یکی از فرصت‌های ایران برای افزایش سهم خود از بازار جهانی گاز و تبدیل شدن به هاب گازی منطقه، آذربایجان است که چنین به نظر می‌رسد گام نخست را ایران با امضای قرارداد سوآپ سه‌جانبه، هوشمندانه برداشته است و برای تقویت و توسعه روابط در آینده از طریق دیپلماسی سازنده و فعال می‌تواند به این مهم دست یابد. از دیگر سو موقعیت راهبردی ایران در نزدیکی دارندگان بزرگ ذخایر گازی سبب می‌شود که برای تصاحب سهم ۱۰ درصدی از تجارت جهانی گاز به منابع سایر کشورهای همسایه نیز اندیشید تا بتوان با استفاده از منابع این کشورها تجارت گاز در منطقه با محوریت ایران را شکل داد.
با همه این اوصاف، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی اقتصاد می‌گویند برگ برنده ایران، استفاده از فرصت‌های ترانزیتی است که گویا راهبرد آمریکا برای منزوی کردن ایران از این مسیر به بن‌بست رسیده است. سوآپ باعث وابسته شدن کشورهای حوزه مرز شمالی به کشورمان می‌شود که این موضوع تحکیم و تقویت روابط سیاسی و ثبات سیاسی در منطقه را نیز در پی خواهد داشت.
توسعه مناسبات منطقه‌ای
مسعود سامی‌وند، مدیرعامل پیشین شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در گفت‌وگو با مشعل معتقد است که مزایای متعددی را می‌توان برای این توافق سه‌جانبه برشمرد، اما به‌زعم بنده توسعه مناسبات و وابستگی‌های منطقه‌ای که بر اثر این قرارداد میان کشورها حاصل می‌شود، می‌تواند نویدبخش تحولات بزرگ‌تری در عرصه تجارت انرژی در آینده باشد. او عنوان کرد: سوآپ گازی حق کشور ما بود که متأسفانه در دولت گذشته بر اثر بی‌توجهی و نبود احساس مسئولیت نسبت به این موضوع، سبب شد بسیاری از فرصت‌ها از دستمان خارج شود.
مدیرعامل پیشین شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی این توافق سه‌جانبه را اقدام خوب و مبارکی دانست که ماحصل آن در آینده برای همگان روشن خواهد شد. وی افزود: البته باید از دولتمردان نهایت تشکر و قدردانی را داشت که از هیچ کوششی برای سربلندی ایران عزیز دریغ ندارند، اما این دست از قراردادها چون دارای سود و صرفه اقتصادی فراوانی است، باید پیش‌تر مورد توجه قرار می‌گرفت تا نه‌تنها در سایه این تعاملات ارتباط و دوستی‌ها بیشتر می‌شد، بلکه امروز دستمان برای پیشبرد اهداف کشور در بسیاری از مذاکرات منطقه‌ای و بین‌المللی بازتر بود.
سامی‌وند یادآوری کرد: کم‌کاری دولت اسبق در مورد موضوع سوآپ و نحوه رویارویی آنها در مورد ترکمنستان نمونه بارزی از بی‌توجهی است. اگر کمی دلسوزی و سیاست به خرج می‌دادیم، می‌توانستیم از ظرفیت‌های این کشور در سال‌های گذشته به نحو مطلوبی استفاده کنیم و هم‌اکنون شرایط به‌گونه‌ای دیگر بود.
مدیرعامل پیشین شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی تصریح کرد: ذخیره‌سازی گاز طبیعی هم از آن دست مواردی بود که در دولت گذشته نادیده انگاشته شد.
ما در موضوع ذخیره‌سازی از رتبه ۳۷ جهان به رتبه پنجم دست یافتیم، اما شرکت ذخیره‌سازی منحل و فعالیت‌ها متوقف شد. خوشبختانه وزیر جدید نفت توجه ویژه‌ای به موضوع ذخیره‌سازی گاز طبیعی دارد. این ذخیره‌سازی برای کشور ما موضوعیمهم و حیاتی است که نباید از آن غافل ماند، چراکه این مسئله سبب می‌شود ما همیشه یک ضریب اطمینانی برای خودمان ایجاد کنیم تا در مواقع ضروری جلو بروز بحران را بگیریم و بتوانیم نیازهایمان را جامه عمل بپوشانیم.
در حال حاضر زیرساخت‌های لازم برای تولید بیشتر باید فراهم شود. نیازمندی کشورها به سوخت‌های فسیلی هم‌اکنون در مسیر کاهشی است و اقبال آنان به سوخت‌هایی از قبیل گاز بیشتر شده است، بنابراین باید شرایطی را برای افزایش تولید گاز فراهم کنیم تا در آینده با بحران و کمبود گاز مواجه نشویم.
تنش‌زدایی و همگرایی در منطقه
سلبعلی کریمی، مدیرعامل پیشین شرکت نفت مناطق مرکزی ایران نیز درباره توافق سه‌جانبه سوآپ گازی، تنش‌زدایی و همگرایی در منطقه برای دور زدن تحریم‌های ظالمانه آمریکا و کشورهای غربی را جانمایه راهبردهای سیاسی و اقتصادی دولتمردان برشمرد.
او از عناوینی همچون منافع ملی، تنش‌زدایی و خنثی کردن تحریم‌های ظالمانه به‌عنوان اولویت‌های اصلی در روابط دیپلماتیک و منطقه‌ای یاد کرد و با بیان اینکه شکل‌گیری همگرایی‌های منطقه‌ای از مؤلفه‌های کلیدی در دسترس مقابله با هژمونی آمریکا و سایر کشورهای تمامیت‌خواه و سلطه‌طلب است، گفت: حوزه انرژی و دیپلماسی نفت و سیاست خارجی پیوستگی خاصی با یکدیگر دارند و جدا از هم نیستند. کشورهایی می‌توانند در سطح بین‌الملل موفق باشند که بتوانند ارتباطات قوی منطقه‌ای بالاخص با همسایگان داشته باشند. این سیاست در دولت جدید پررنگ‌تر و بااهمیت‌تر نمایان شده است.
دستاورد اصلی این قبیل از قراردادها جدای از منافع اقتصادی همکاری و همگرایی منطقه‌ای و تنش‌زدایی است که این مسئله در میان کشورهای عضو اکو ملموس‌تر و عینی‌تر است چون این کشورها یک قرابت و نزدیکی تاریخی و فرهنگی قابل توجهی دارند. مدیرعامل پیشین شرکت نفت مناطق مرکزی ایران عنوان کرد: امروز روز تعارض و جدایی نیست، بلکه تعامل و توافق باید در رأس همه امور باشد. تبادلات منطقه‌ای را می‌توان جایگزین مشکلات کرد.
آینده گاز در سبد انرژی جهان به‌وضوح قابل مشاهده است؛ از این رو تدابیر هوشمندانه برای تصاحب بازارهای منطقه‌ای ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. این توافق می‌تواند فصل جدیدی برای توسعه سطح تبادلات بیشتر در آینده باشد که ما بسیار به آن امیدواریم. کریمی تصریح کرد: سوآپ گازی چراغ سبزی است که از سوی دولتمردان سیزدهم روشن شد و حال باید این دستاورد مثبت و سازنده را تعمیق بخشید. فرصت‌ها درگذرند و زمان کوتاه، بنابراین باید با دوراندیشی و نگاه به جلو گام برداشت تا بتوان شاهد پیشرفت‌های روزافزون در عرصه تجارت انرژی کشور بود.
سوآپ؛ معامله برد - برد
سعید پاک‌سرشت، مدیر پیشین پژوهش و فناوری شرکت ملی گاز ایران نیز ورود به معاهدات بین‌المللی و منطقه‌ای را یک امتیاز مهم و برجسته دانست و عنوان کرد: قطع به یقین ورود به چنین معاهداتی مسیر را برای قراردادهای بزرگ‌تر و مهم‌تر هموار خواهد کرد و یک معامله برد - برد محسوب خواهد شد.
او افزود: ترکمنستان کشوری است با ذخایر غنی نفت و گاز و سالیان متمادی است که در پی یافتن روش‌های مختلف برای رساندن گاز خود به دیگر کشورهاست، بنابراین قراردادهای سوآپ از این حیث برای ترکمنستان دارای مزیت‌های بی‌شماری است و برای ما هم به‌عنوان یک کشور واسط که بتوانیم این نقش را به‌درستی ایفا کنیم، حائز اهمیت است.
مدیر پیشین پژوهش و فناوری شرکت ملی گاز ایران اظهار کرد: هرچند ما باید پیش از اینها از فرصت‌های سوآپ به‌خصوص در بخش گاز بهره‌مند می‌شدیم تا افزون بر تأمین بخشی از کمبود گاز مناطق شمال شرق کشور در فصول سرد سال هرچند به میزان کم، از امتیازات تبادلات منطقه‌ای و تحکیم روابط سیاسی با کشورهای همسایه برخوردار باشیم. پاک‌سرشت یادآوری کرد: ترکمنستان دسترسی به آب‌های آزاد برای ورود به بازارهای صادراتی را در سر می‌پروراند و در این میان ایران گزینه مهمی محسوب می‌شود، چون به‌راحتی می‌تواند به آب‌های جنوبی دسترسی یابد و گاز خود را صادر کند و در صورت تحقق این امر در آینده ما نیز از آن منتفع خواهیم شد.
بی‌شک توافق سوآپ گازی پایان ماجرا نخواهد بود. اگر این قرارداد به مرور زمان به‌صورت هوشمندانه مدیریت شود، دستاوردهای باارزشی در آینده نصیب کشور خواهد کرد. برقراری این کانال ارتباطی ما با ترکمنستان در شرایطی که ایران با تحریم‌های خصمانه روبه‌رو است، می‌تواند نقطه عطفی برای پایان بسیاری از تنش‌ها در منطقه و باز شدن مسیرهای ارتباطی باشد.
او ادامه داد: اکنون نگه‌داشتن بازار ترکیه و تمایل این کشور برای تمدید قرارداد گازی برای ما مهم و حیاتی است. این کشور به مانند ترکمنستان برای ما دارای مزیت‌های قابل توجهی است. باید سعی کرد شرایط را برای حضور دوباره در این بازار محیا کنیم. مدیر پیشین پژوهش و فناوری شرکت ملی گاز ایران در ادامه به احداث واحدهای مینی ال‌ان‌جی اشاره و یادآوری کرد: داشتن راهبرد بلندمدت برای تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه ضروری است. این قرارداد می‌تواند مسیر ایران برای دستیابی به کریدور انرژی منطقه‌ای را هموار کند.
با سوآپ گاز ترکمن‌ها و ورود آن به عمان می‌توان واحدهای کوچک ال‌ان‌جی احداث کرد و از این فرصت نیز به نحو بهینه بهره‌مند شد. ما به‌عنوان یک کشور دارای ذخایر غنی گازی باید نقشمان را در منطقه به‌درستی ایفا و از توانمان به بهترین شکل ممکن استفاده کنیم در این میان ابزار دیپلماسی انرژی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخه‌های ارتباطی بین کشورها راهگشاست که متأسفانه ما تاکنون چندان از آن استفاده نکردیم اما خوشبختانه اقبال دولت سیزدهم به این نوع از دیپلماسی آن‌گونه که تا به امروز نشان داده است، بسیار زیاد بوده و دورنما و چشم‌انداز روشنی را می‌توان برای آینده متصور شد.
منبع: هفته‌نامه مشعل