با اجرایی‌شدن مرحله عملیاتی سوآپ گازی ترکمنستان - ایران - جمهوری‌آذربایجان، همکاری‌‌‌‌‌‌های انرژی تهران با همسایگان خزری خود از سر گرفته شد.
نرسی قربان، کارشناس حوزه گاز و انرژی با اشاره به پیشینه بحث ایجاد هاب گازی و گسترش سوآپ به «دنیای‌اقتصاد» گفت که در سال‌های گذشته قرار بود با دریافت گاز مازاد کشورهای همسایه مانند ترکمنستان، امکان افزایش صادرات گاز به دیگر همسایگان در شرق یا غرب کشور را داشته باشیم که این امر نیز عملی نشد. حالا اما همزمان با احیای همکاری‌‌‌‌‌‌های گازی ایران در منطقه، فرصتی پیش آمده که می‌تواند از نظر ژئوپلیتیک و اقتصادی منافع ایران را به بهترین وجه تامین کند، هرچند چنین امری نیازمند بازنگری در برخی ایده‌‌‌‌‌‌ها است.
سوآپ سه‌‌‌‌‌‌جانبه عملیاتی شد
مرحله عملیاتی سوآپ سه‌‌‌‌‌‌جانبه گازی ترکمنستان - ایران- جمهوری‌آذربایجان که در ۷ آذر‌‌‌‌‌‌ماه سال‌جاری در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری‌‌‌‌‌‌های اقتصادی (اکو) بر سر آن توافق و قراردادی امضا شده بود، از روز شنبه ۱۱دی ماه و با آغاز سال نو میلادی و فصل زمستان آغاز شد. ایران بر اساس این قرارداد، سالانه ۵/ ۱ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را دریافت می‌‌‌‌‌‌کند و آن را به جمهوری‌آذربایجان تحویل میدهد. همچنین گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران حدود ۲۰ تا ۳۰درصد سهم انتقال گاز خود را از کل گاز دریافتی ترکمنستان برداشت می‌‌‌‌‌‌کند و مابقی، از طریق مرز آستارا به جمهوری‌آذربایجان تحویل داده خواهد شد. جمهوری‌آذربایجان در نهایت قرار است روزانه ۴میلیون مترمکعب گاز طبیعی جدید دریافت کند، اما این رقم در حال‌حاضر کمتر از این رقم است و به تدریج به این میزان خواهد رسید.
گفتنی است که ایران از گاز دریافتی ترکمنستان برای افزایش ثبات تامین انرژی استان‌های شمالی که از منابع گازی کشور دور هستند، استفاده خواهد کرد. برخی از کارشناسان معتقدند که این همکاری گازی می‌تواند سایر کشورهای منطقه را هم به همکاری‌‌‌‌‌‌های مشابه با ایران ترغیب کند؛ چراکه با داشتن بزرگ‌ترین شبکه خطوط لوله گاز فشار قوی پس از روسیه، ایران می‌تواند نقش کلیدی در زمینه انتقال گاز از شرق به غرب کشور ایفا کند.
سوآپ گازی قرار بود ایران را به هاب منطقه تبدیل کند
نرسی قربان، کارشناس صنعت نفت و گاز درباره ایده همکاری‌‌‌‌‌‌های گازی ایران با همسایگان به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «سوآپ گازی قرار بود ایران را به هاب منطقه‌‌‌‌‌‌ای تبدیل کند تا کشور‌هایی که گاز اضافی دارند، گاز خود را به ایران بدهند و ایران نیز در عوض گاز خود را به کشورهای نیازمند تحویل دهد.» این کارشناس گازی می‌گوید که ایده اصلی این بود که برای تحقق این موضوع، سیستم انتقال گاز ایران به‌گونه‌‌‌‌‌‌ای بود که می‌‌‌‌‌‌توانست به‌جای انتقال گاز از منابع گازی جنوب کشور، از ترکمنستان به شمال کشور گازرسانی کرد و در عوض به کشور‌هایی مانند پاکستان، هند، ترکیه، عراق یا دیگر کشورها گاز صادر کرد.
وی در ادامه به مانع اختلافات میان ایران و ترکمنستان در سال‌های گذشته در اجرایی‌شدن این طرح اشاره کرد و گفت: «با این حال، در عمل اینطور نشد و روابطی که با ترکمنستان داشتیم به دلیل اختلافات بر سر قیمت و مسائل دیگر، متوقف شد.»
اشاره نرسی قربان، به مناقشه گازی سال۲۰۱۶ ایران و ترکمستان است که در جریان آن عشق‌آباد مدعی شد که تهران برای گازی که از ترکمنستان دریافت کرده، باید ۵/ ۱ میلیارد دلار پرداخت کند. مقامات کشور در آن زمان این ارقام را به چالش کشیدند و ترکمنستان نیز در سال۲۰۱۷ تحویل گاز به ایران را پس از ۲۰ سال متوقف کرد.
قربان در ادامه با اشاره به همکاری جدید گازی کشورهای حاشیه دریای خزر با ایران اظهار کرد: «برای سوآپ گازی از همان خط لوله وارداتی ایران از ترکمنستان استفاده می‌شود و ترکمنستان مقداری گاز به ایران میدهد و در مقابل ایران به جمهوری‌آذربایجان گاز طبیعی تحویل میدهد. چنین همکاری‌‌‌‌‌‌‌هایی بهطور کل، کار درستی است؛ اما درباره منافع اقتصادی این همکاری به دلیل مشخص‌نبودن چند و چون آن، با قطعیت نمی‌توان سخن گفت. سوآپ گازی از قبل هم قرار بود انجام شود و حالا بخشی از آن عملی شده است.»
اهمیت سیاسی و تجاری رشد همکاری‌‌‌‌‌‌های انرژی
همکاری سوآپ گازی ایران با همسایگانش اهمیت بسیار زیادی در نقشه کلی تقویت جایگاه منطقه‌‌‌‌‌‌ای و ژئوپلیتیک کشور دارد. به‌‌‌‌‌‌رغم وجود تبلیغات و شکل‌‌‌‌‌‌گیری گفتمانی بدبینانه نسبت به مقوله واردات؛ واقعیت این است که بهطور نمونه در چارچوب روابط حوزه انرژی، واردات گاز از همسایگان می‌تواند مزایای اقتصادی و ژئوپلیتیک زیادی برای کشور به همراه داشته باشد.
در صورتی‌که ایران از همسایگانش گاز اضافه خریداری کند یا از خاک ایران برای سوآپ گاز یا نفت استفاده شود، همسایگان نیز دارای منافع اقتصادی غالبا بلندمدت در کشور خواهند شد و از همین‌رو، در مناسبات سیاسی و ژئوپلیتیک منطقه با ایران وارد تخاصم نخواهند شد یا دستکم محتاطانه‌‌‌‌‌‌تر عمل می‌‌‌‌‌‌کنند.
در همکاری سوآپ گازی اخیر این امر کاملا مشهود است و در شرایطی که تنش‌‌‌‌‌‌ها میان ایران و جمهوری‌آذربایجان در ماه‌‌‌‌‌‌های گذشته بالا گرفته بود، با ایجاد همکاری گازی میان دو‌طرف در چارچوب سوآپ، تنش‌‌‌‌‌‌زدایی میان طرفین به‌سرعت بالایی انجام شد و به دلیل منافع دو طرف، احتمال بروز چنین تنش‌‌‌‌‌‌‌هایی در آینده کاهش می‌‌‌‌‌‌یابد. ضمن آنکه باید توجه داشت که میزان کنونی سوآپ میان طرفین چندان چشمگیر نیست؛ اما در صورتی‌که همکاری‌‌‌‌‌‌‌هایی از این دست گسترش پیدا کنند، همچنین واردات گاز این فرصت را در اختیار ایران قرار میدهد تا در زمینه تامین گاز موردنیاز کشور بسیاری از مشکلات را حل کند و از تولید داخلی مازاد بیشتری بهره ببرد و فروش گاز به مشتریان کنونی یا مشتریان احتمالی در آینده را افزایش دهد و از مواهب اقتصادی آن بهره ببرد.
در شرایط کنونی منطقه که با تغییر موازنه قدرت، خروج آمریکا و خلأ قدرت ناشی از این خروج، قدرت‌‌‌‌‌‌گیری طالبان و شکل‌‌‌‌‌‌گیری ائتلاف‌‌‌‌‌‌های تازه میان کشورها وضعیت امنیت سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری برای سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاران خارجی چندان جذاب و امن نیست، ایران می‌تواند همزمان منافع تجاری و ژئوپلیتیک زیادی را به‌دست آورد.
برای نمونه، همین عدم‌قطعیت‌‌‌‌‌‌ها درباره وضعیت منطقه، باعث شده تا راه‌‌‌‌‌‌اندازی خط لوله تاپی که قرار است گاز ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و سپس هند منتقل شود، دستکم برای چند سال دیگر به دلیل عدم‌تامین‌مالی عقب بیفتد. در چنین شرایطی ایران با توجه به روابط حسنه با هند و امکان ارتباط‌‌‌‌‌‌گیری نسبتا خوب با پاکستان و افغانستانی که اکنون به دلیل حضور طالبان، تاثیرپذیری جدی از اسلام‌‌‌‌‌‌آباد دارد، پروژه‌‌‌‌‌‌های گازی مشخصی را برای تامین دستکم بخشی از انرژی موردنیاز این کشورها تعریف کرد. هرچند، در گذشته نیز قرار بود از طریق خط لوله صلح گاز ایران به هند و پاکستان برود که با بدعهدی طرف پاکستانی و جدی‌نگرفتن امور از سوی ایران، این پروژه پس از سال‌ها به هیچ نتیجه‌‌‌‌‌‌ای نرسید و حتی ایران نتوانست غرامتی از بابت آن دریافت کند.
ضعف دیپلماسی ایران در پرونده، بهطور مشخص باعث شد تا جای پای روسیه، ترکمنستان، عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی در بازار انرژی بسیار وسیع هند و پاکستان محکم‌‌‌‌‌‌تر شود. می‌توان گفت که شاید زمانی امکان حتی سوآپ یا واردات گاز از کشورهای جنوب خلیج‌فارس نیز امکان‌‌‌‌‌‌پذیر بود و بازار‌هایی مانند ترکیه، عراق، پاکستان، افغانستان و هند می‌توانستند تشنه گاز ایران باشند، اما عدم‌توجه کافی به بحث گسترش نفوذ از طریق دیپلماسی انرژی باعث از‌دست‌رفتن بسیاری از این فرصت‌ها شد. شاید زمان آن فرا رسیده تا با در نظر گرفتن واقعیات موجود به بحث تجارت انرژی نگاه کرد و برخی نگاه‌‌‌‌‌‌های بدبینانه نسبت به اموری مانند واردات گاز و انرژی را کنار گذاشت تا فرصت افزایش تجارت در منطقه از دست نرود.