صنایع پایین دستی پتروشیمی نیاز به توجه ویژه دارد

به گزارش ایرنا، در سه دهه اخیر به دلیل گسترش نوع و تقاضای محصولات پتروشیمی، کشورهای آمریکای شمالی، اتحادیه اروپا و جنوب شرقی آسیا در صدد انتقال واحدهای بالادست پتروشیمی به کشورهای در حال توسعه بویژه خاورمیانه برآمدند، زیرا این واحدها با وجود آلودگی و سرمایه بری بالا عموما ارزش افزوده کمتری داشتند و ارزش افزوده بیشتر در واحدهایی نهفته بود که به مصرف کننده نهایی نزدیکتر است؛ از سوی دیگر سخت شدن شرائط رقابت در بازارهای جهانی این محصولات، نزدیکی به منابع خوراک را ضروری ساخته است.
با انتقال واحدهای یادشده به کشورهای در حال توسعه به دلیل چالشهای پیش روی این کشورها انتظارهای جدیدی از صنعت پتروشیمی مطرح شد. ایجاد اشتغال و پس از آن توسعه صنعتی از جمله انتظارات کشورهای در حال توسعه از پتروشیمی بود.
در کشور ما نیز در سیاستهای کلان یا تصمیم گیریهای سیاسی، مهمترین ارزش صنعت پتروشیمی در ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی محیط پیرامون خلاصه می شود و از دیگر مزیت های رقابتی و نسبی این صنعت که از آن به عنوان زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی نام برده می شود، تا حدود بسیاری غفلت شده است.
در خردادماه سال گذشته و در یازدهمین همایش بین المللی صنعت پتروشیمی، بیژن زنگنه وزیر نفت ایران اظهار داشت: ایران حمایت همه جانبه از توسعه صنایع پتروشیمی را جزو اولویتهای سیاستهای اقتصادی خود قرار داده است. دولت به بخش توسعه زنجیره های بالادستی و پایین دستی صنایع پتروشیمی آگاه بوده و آن را از عوامل محرک اقتصاد ملی می داند.
وی با بیان آنکه صنعت پتروشیمی نقش مهمی در توسعه فناوری های پیشرفته و سرمایه گذاری های بخش خصوصی داخلی و خارجی دارد، خاطرنشان کرد: مهمترین وضع رقابتی ما برای سرمایه گذاری در صنایع پتروشیمی دسترسی به خوراک مناسب یعنی گاز طبیعی اتان، نفتا و میعانات گازی است.
زنگنه ادامه داد: با کامل شدن فازهای پارس جنوبی، ٦٥٠ هزار بشکه در روز میعانات گازی، ٦,٧ میلیون تن ال.پی.جی و ٤ میلیون تن اتان قابل دستیابی خواهد بود.
وی خاطرنشان کرد: وضع رقابتی دیگر ما دسترسی به نیروی کار ماهر، زیربناهای گسترده ارتباطی، موقعیت جغرافیای کشور و هم مرز بودن با ١٥ کشور دیگر، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی پتروشیمی، ارائه تسهیلات ویژه به سرمایه گذاران و برخورداری از وجود زنجیره ای از واحدهای فعال صنایع پتروشیمی است.
وزیر نفت افزود: صنایع پتروشیمی ایران نیاز به دسترسی به فناوریهای نوین و منابع مالی با هدف افزایش حضور در بازارهای جهانی دارد.
وی افزود: ارزیابی ها نشان می دهد نیاز به ٧٠ میلیارد دلار سرمایه گذاری در صنایع بالادستی و پایین دستی وجود دارد که ٣٠ درصد از این مبلغ مربوط به صنایع پایین دستی بویژه در انواع پلیمرها و صنایع تکمیلی زنجیره پروپیلن است.
محمدحسن پیوندی معاون مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز در گفتگویی می گوید: زنگنه تاکید زیادی روی توسعه بخشهای پایین دستی پتروشیمی دارد البته صنایع میان دستی حلقه مفقوده این دو بخش است. 
به گفته وی، صنایع میان دستی شیمیایی هستند یعنی در آنها فراوری صورت می گیرد. به همین دلیل اصرار من از زمان بازگشت به شرکت ملی پتروشیمی بر این است که باید در کشور تولید پروپیلن افزایش یابد لذا استراتژی توسعه ای در سالهای آینده این است که متانول به سمت تولید پروپیلن هدایت شود. نباید نگران بازار جهانی پروپیلن بود زیرا دیگر کسی به این راحتی سراغ استفاده از نفتا برای تولید الفین نخواهد رفت.
پیوندی می افزاید: ما پیشنهاد دادیم که پروژه هایی برای تولید فنول، استون، پروپیلن اکساید و غیره احداث شود. خود این مجتمع ها حجم زیادی از صنایع ترکیبی را در برخواهد گرفت. 
صنعت پتروشیمی در ایران از سال ١٣٤٣هجری شمسی کار خود را با واحد کوچک تولیدی کود شیمیایی شیراز آغاز کرد و پس از گذشت پنج دهه شاهدیم که ایران در حال حاضر دومین تولیدکننده و صادرکننده فرآورده های پتروشیمی در خاورمیانه است.
سهم تولید محصولات پتروشیمی ایران از کل محصولات پتروشیمی تولید شده در جهان که در سال ٢٠١٢ حدود یک میلیارد و ٥٠٦ میلیون و ١١٨ هزار تن گزارش شده، به بیش از ٢,٣١ درصد رسیده است.
مقایسه شاخصهای مهم بخش پتروشیمی از سال ١٣٥٧ تا پایان ١٣٩٣ تاییدی است بر دستاوردهای صنعت نفت و گاز ایران در طی سالهای پس از انقلاب. 
در این مدت، تولید سالانه محصولات پتروشیمی از یک میلیون و ٦٠٤ هزار تن به ٤١ میلیون تن افزایش پیدا کرده است. ظرفیت کنونی تولید محصولات پتروشیمی ایران ٦٠ میلیون تن است که با احتساب ٦٠ میلیون تن ظرفیت در حال ساخت و نیز ٦٠ میلیون تن ظرفیت طراحی شده، تا پایان سال ٢٠٢٢ تولید محصولات پتروشیمی ایران به ١٨٠ میلیون تن در سال خواهد رسید.
تا پایان سال ١٣٩٤ همزمان با افزایش تولید اتان در فازهای در حال ساخت میدان گازی پارس جنوبی و افزایش تولید گازهای همراه نفت در ایران، پیش بینی می شود که ظرفیت تولید عملیاتی محصولات پتروشیمی کشور به ٥٠,١ میلیون تن برسد.
اما نکته حایز اهمیت در تولید محصولات پتروشیمی در مناطق مختلف جهان ترکیب و سهم هر یک از محصولات در فرایند تولید است که می تواند در فرایند تکمیل زنجیره ارزش مفید واقع شود.
در این خصوص، نگاهی به مجموع تولیدات محصولات پتروشیمی در جهان نشان می دهد که تولید محصولات شیمیایی با سهم ٥٢,١ درصدی در مقایسه با تولید بخشهای پلیمری با سهم 22.5 درصد و کودهای شیمیایی با سهم 25.4 درصد، بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده است. 
این در حالی است که ترکیب تولید محصولات پتروشیمیایی ایران در بخش محصولات شیمیایی ٥٨ درصد، در بخش محصولات پلیمری ١٨,٤ درصد و در بخش کودهای شیمیایی 23.6 درصد گزارش شده است. 
متاسفانه بیشتر این محصولات تولیدی هم به جای اینکه در فرایند چرخه تولید داخلی قرار گیرد و با ایجاد ارزش افزوده بیشتر به محصول نهایی بدل شده و سپس صادر شود، یکجا و بدون هیچگونه اررش افزوده آفرینی جدید صادر می شود.
برای اثبات این مدعا کافی است که به آخرین آمارهای رسمی صنعت نفت که به تفکیک گزارش شده نگاهی بیندازیم؛ از مجموع تولیدات محصولات پتروشیمی ایران در سال ١٣٩١ حدود ٢٩,٠٣ میلیون تن به فروش رفته که 13.27 میلیون تن آن به فروش داخلی و 15.76 میلیون تن به صادرات اختصاص یافته است!. 
برابر آخرین گزارش منتشر شده در شانا 'به نظر می رسد از ٥٠,١ میلیون تن محصول تولید شده امسال، بیش از ٣٦ میلیون تن آن قابل فروش بوده و از این میزان 17.7 میلیون تن آن در داخل و 17.5 میلیون تن آن درخارج به فروش برسد'.
هم اکنون، صادرات بخش عمده محصولات خام پتروشیمی ایران در حالی صورت می گیرد که از مشخصه های اصلی صنایع پتروشیمی وابستگی به منابع هیدروکربوری به عنوان خوراک، سرمایه بری بالا، سود بیشتر در قیاس با دیگر صنایع بالادست، ایجاد ارزش افزوده بالا در پایین دست، اشتغالزایی مستقیم و محدود نسبت به دیگر سرمایه گذاریها در بالادست و ایجاد اشتغال بالا نسبت به سرمایه گذاری صورت گرفته در پایین دست، فناوری و دانش محور بودن و نیاز مبرم این صنایع به مقوله پژوهش و فناوری است. 
در واحدهای بالادستی پتروشیمی، تناژ تولید بالا بوده و تنها در مقیاس بسیار بالاست که توجیه اقتصادی برای سرمایه گذاری و تولید وجود دارد. تولیدکنندگان این نوع محصولات زیادند که خود سبب می شود رقبا برای ماندگاری و حفظ بازار درصدد تولید محصول با قیمت ارزانتر باشند. 
در واحدهای پایین دستی، نقش فناوری، دستگاهها و ماشین آلات و نیروی متخصص در قیمت نهایی محصولات تخصصی بیشتر از محصولات پایه نمایان می شود. دراین بخش گرچه تناژ تولید پایین است، اما به دلیل برخورداری از دانش فنی و تکنولوژی پیچیده تر، ارزش افزوده بالاتری نسبت به محصولات پایه و اولیه دارند.
به گفته دکتر ولفگانگ فالتر مدیر شرکت مشاوره استراتژی رولندبرگر، مجتمعهای پتروشیمی ایران به نیازهای صنایع پایین دستی خود توجهی ندارند؛ در بسیاری از موارد صنایعی مانند صنایع لوازم خانگی که در انتهای زنجیره ارزش قرار دارند، قطعاتی را که از مواد پلیمر خارجی ساخته شده اند ترجیح می دهند؛ با وجود آنکه برخی از این پلیمرها در کشور تولید می شوند.
در اینجا، از یک سو با صدور محصول خام مجتمعهای پتروشیمی، فرصت تبدیل این محصولات از سوی شرکتها و نیروی کار داخلی به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالاتر از دست می رود و از سوی دیگر علاوه بر محروم شدن کشور از بازارهای مطمئن صادراتی مجبور به واردات کالاهای مصرفی مانند دمپایی لاانگشتی هستیم که خود باید صادرکننده آن باشیم!. 
خسارت دیگر وقتی آشکار می شود که بدانیم، به ازای هر شغل در صنایع بالا دست باید بیش از ٩٤٠ هزار دلار سرمایه گذاری شود و این در حالی است که در صنایع تکمیلی نیاز به ٢١ هزار دلار به ازای هر شغل وجود دارد. 
همچنین از نظر ارزش افزوده، در بخش بالا دستی صنعت پتروشیمی به ازای فروش هر یک میلیون تن مواد اولیه ٣٠٠ میلیون دلار به دست می آید در حالی که در صنایع تکمیلی به ازای هر یک میلیون تن محصول نهایی ٦٧٠ میلیون دلار کسب می شود. به تعبیر دیگر نرخ بازگشت سرمایه در بالا دست ١٢ تا ١٥ درصد و در صنایع تکمیلی ٣٠ تا ٣٥ درصد است.
علاوه بر این، به باور کارشناسان به طور متوسط به ازای هر ٥ تن محصول در سال، قابلیت ایجاد یک شغل در حوزه صنایع پایین دستی پتروشیمی وجود دارد.
به هر حال، تحقق ارزشهای مورد نظر در صنعت پتروشیمی (کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی) در کنار نیاز به توسعه متوازن این صنعت، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع میان دستی و پایین دستی پتروشیمی و درنهایت، تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، اما نسبت رشد این دسته از صنایع به صنایع بالادستی پتروشیمی بسیار کم و غیر قابل مقایسه است، زیرا توسعه صنایع پایین دستی کشور دچار مشکلات و موانع متعدد است. 
متاسفانه هم اکنون شاهدیم که تولید صنایع پایین دستی پتروشیمی نه تنها به بازارهای جهانی راه نیافته بلکه هنوز قابلیت رقابت را در بازار داخلی با محصولات مشابه پیدا نکرده و عموماً براساس حمایت های غیر پایدار دولتی به حیات خود ادامه می دهد. 
شاید مهمترین ضعف این صنایع غیر رقابتی بودن محصولات تولیدی است، آن هم در حوزه ای که به عنوان مزیت نسبی کشور خوانده می شود. 
امید آن است که با توافقهای انجام شده و برداشته شدن تحریم های بین المللی و ورود سرمایه گذاران خارجی، بخشهای پایین دستی صنایع پتروشیمی ایران به سرعت فعال شده و آن بخش از صنایع ایران که در حال حاضر تعطیل است و یا با حد اقل ظرفیت کار می کند دوباره به چرخه تولید باز گردد.