هورالعظیم، از مهمترین تالاب های خاورمیانه، هفت سال پیش با آغاز عملیات اکتشاف نفت دستخوش تخریب شده است و کارشناسان معتقدند احیای این تالاب باید هر چه سریعتر آغاز شود.
تالاب هورالعظیم در جنوب غربی ترین نقطه کشور، در مرز عراق قرار دارد. یک سوم این تالاب در ایران و دو سوم آن در عراق است.
روند نابودی این بازمانده تالاب های بین النهرین بیش از یک دهه پیش با خشکاندن تعمدی توسط صدام در عراق و ساختن سد کرخه آغاز شد به طوری که برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال 2002 خشک شدن آن را یکی از دو فاجعه زیست محیطی قرن اعلام کرد و به کشورهای ایران و عراق نسبت به تبعات آن هشدار داد.
اما از سال 87 روند تخریب شدت گرفت بطوریکه در این سال وزیران عضو کمیسیون اقتصاد در مقابل دیدگان سازمان حفاظت محیط زیست بیش از هفت هزار هکتار از اراضی تالاب را برای 30 سال به وزارت نفت واگذار کردند تا عملیات اکتشاف و بهره برداری انجام دهد و از آن زمان هر روز خبر جدیدی از تخریب هورالعظیم به گوش می رسد.
معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان می گوید: پیمانکاران شرکت نفت 70 درصد تالاب را تخریب کرده اند، برای اینکه به تاسیسات نفتی آسیب نرسد و مخازن 3، 4 و 5 تالاب برای فعالیت میدان های نفتی خشک نگه داشته شد و اجازه ورود آب به این قسمت ها داده نشد.
سیدعادل مولا با اشاره به تامین نشدن حقابه تالاب، اضافه می کند: از زمستان 93 دریچه حوضچه شماره سه برای آبدار این حوضچه گشوده شد و بخشی از تالاب نیز احیا شد اما با تداوم خشکسالی در سال جاری این حوضچه از تالاب خشک شده و عملا نتوانستیم بخش هایی که احیا شده بود را نگهداری کنیم و نتیجه مطلوبی بگیریم.
به گفته وی خشکسالی و کم آبی امسال باعث مرگ و میر آبزیان و ماهیان و حریق حدود 200 هکتار از اراضی هور شده است.
مولا می گوید: با وجود تلاش ها و پیگیری های حقوقی شرکت های نفتی همچنان به فعالیت های تخریبی خود در تالاب ادامه می دهند اما بیشترین مشکل در محل فعالیت میدان نفتی یاران در حوضچه های دو و سه و بعد از آن هم میدان نفتی آزادگان است.
وی تاکید می کند: شرکت های نفتی تالاب را قطعه قطعه کرده اند و در هر نقطه ای از تالاب بدون رعایت ضوابط و اصول، جاده سازی می کنند.
*از جنگ تا اکتشاف نفت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات اهواز نیز می گوید: هورالعظیم به واسطه عوامل مختلف در شرایط بدی است؛ جنگ خسارت های زیادی به آن وارد کرد و بعد از آن هم حقابه تالاب کاهش پیدا کرده که بخشی به دلیل خشکسالی در خاورمیانه و بخشی نیز به خاطر پروژه بزرگ سدسازی های ترکیه (ساخت 35 سد) و ساخت سد کرخه بوده است.
مهران افخمی با انتقاد از فعالیت شرکت های نفتی در هورالعظیم، می افزاید: قراردادی که چینی ها (به عنوان پیمانکار) با وزارت نفت منعقد کردند مشروط به این بود که عملیات اکتشاف در زمین خشک انجام شود چه در بخش جنوبی تالاب و چه در بخش شمالی تالاب، به همین دلیل قسمت های آبدار تالاب هم خشکانده شد بنابراین عمده خسارت ها به بخش شمالی تالاب که بخش زنده آن بود وارد شده است.
وی با اشاره به اینکه همه عملیات اکتشاف و استخراج نفت باعث آسیب رسیدن به تالاب می شود، اضافه می کند: قطعه قطعه شدن تالاب، حفاری، انتقال، استفاده از مواد شیمیایی حین حفاری، گل حفاری، پسماندها و بقایای مواد نفتی و کنده های حفاری همه آلوده است و متاسفانه تمام آنها در تالاب تخلیه می شود.
افخمی ادامه می دهد: این عوامل نه تنها باعث آلودگی تالاب، بلکه اندک آب باقیمانده در آن می شود، این در حالیست که ما با محیط زنده مواجه هستیم که در آن نی و گیاه، انواع آبزی و ماهی و پرنده های منحصربفرد زندگی می کنند.
*مخزن مشترک بهانه است
چهار جاده جنگی تالاب هورالعظیم را به پنج حوضچه تقسیم کرده اند. جاده های 'طبر' و 'اکتشاف' و دهها جاده فرعی با عرض 9 تا 20 متر که توسط وزارت نفت ساخته شدند اما بیشترین تاثیر را روی اکوسیستم تالاب گذاشته اند.
این ساخت و سازها که هیچکدام گزارش ارزیابی زیست محیطی ندارد، در دولت دهم فقط تحت فشارهای وزارت نفت ساخته شد و پرونده های شکایت از وزارت نفت نیز بی نتیجه و مسکوت ماند.
افخمی استاد دانشگاه می گوید: واگذاری تالاب به وزارت نفت در دولت قبل خلاف قانون بوده و به طور کلی اشکالات حقوقی بسیاری در رابطه با هورالعظیم و نفت وجود دارد و سازمان محیط زیست اکنون موظف است که در جهت حفاظت از تالاب بیشتر تلاش کند.
وی تاکید می کند: برای نجات تالاب تنها راه این است که استخراج نفت از هورالعظیم حداقل تا زمانی که تالاب با بحران خشکسالی و بی آبی مواجه است متوقف شود.
افخمی می افزاید: با توجه به کاهش تولید نفت، می توان عملیات اکتشاف و استخراج را به نقاطی منتقل کرد که خسارت کمتری به محیط زیست وارد شود، زیرا ما مخازن نفتی مشترکی با عراق نداریم و 90 درصد از مخازن مشترک نیست این در حالیست که ادعای نفت مبنی بر داشتن مخازن مشترک در واقع دستاویزی است برای اینکه از اقدامات تخریبی آنها جلوگیری نشود.
وی اضافه می کند: طبق بررسی هایی که انجام دادم عراق از مخازن موجود در هور تولید ندارد و در بخش هایی از هور به طور کلی نمی تواند از حوزه های نفتی خود بهره برداری کند.
این محقق با تاکید بر داشتن یک برنامه مشخص برای نجات این تالاب می گوید: علاوه بر توقف سریع فعالیت های وزارت نفت ، شناسایی و اصلاح خرابی ها، مانند برداشتن جاده ها و سازه های غیرطبیعی و کمپ ها، رهاسازی آب برای احیای تالاب، مدیریت منابع آب در مسیر و حذف مصارف اضافی از دیگر اقدامات است.
افخمی همچنین بر استفاده از کمک سازمان های بین المللی همچون برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) تاکید می کند و می افزاید: در همه دنیا ثابت شده که پشتیبان و حافظ تالاب ها مردم محلی هستند بنابراین اگر ساکنان شهرها و روستاهای اطراف تالاب به سکونت در آنجا تشویق شوند و اگر رزق و معیشت آنها از تالاب تامین شود، برای حفظ آن می کوشند.
*وضعیت رفیع در سه کیلومتری هورالعظیم
'رفیع' در فاصله سه کیلومتری تالاب هورالعظیم، اکنون نزدیک ترین سکونتگاه به هور است. رفیع مرکز بخش 'نیسان' که در گذشته مرکز مهم اقتصادی شهرستان دشت آزادگان در غرب خوزستان بوده در سال 85 به شهر تبدیل شده اما بعد از جنگ و تخریب تالاب هورالعظیم به حالت نیمه متروکه درآمده است. خانه های بنا شده، اما نیمه کاره و بدون سکنه در اطراف خیابان ها حدود نیمی از مساحت شهر را فرا گرفته است.
'صیوان' به خبرنگار ایرنا گفت: بعد از نابود شدن 'سیدیه' ،روستای زادگاهم و سایر روستاهای اطراف هور در زمان جنگ به رفیع نقل مکان کردیم اما در این تالاب خشک شده حتی نمی توان صیادی کرد به همین دلیل خیلی از اهالی نتوانستند در اینجا دوام بیاورند.
او می گوید: چندین سال است که دکل های نفت را در تالاب به پا کرده اند اما چیزی عاید اهالی نشده است و حتی جوانان بیکار آنها هم مشغول نشدند.
'صیادی بخشی از فرهنگ زندگی در هورالعظیم بوده است. ارث پدر برای فرزندانش قایق و تور و شغل پسر بزرگ هر خانواده هم قطعا صیادی بوده و این شغل نسل به نسل ادامه داشته است.'
این را ناجی سواری دبیر جغرافی و یکی از ساکنان قدیمی هورالعظیم می گوید. او که چندین سال پیش مجبور به مهاجرت به سوسنگرد شده، در سال 85 یک تحقیق میدانی درباره هورالعظیم انجام داده است.
سواری ادامه می دهد: در فاصله سال های 75 تا 85 ، سه هزار کارت فعالیت برای صیادان هور صادر شده بود که هر کارت مجوز کار برای سه نفر است.
وی اضافه می کند: در بستان و رفیع (از دشت آزادگان) 12 مغازه ساخت قایق و 12 مغازه ساخت و فروش ابزار صید با تعداد زیادی کارگر مشغول فعالیت بودند؛ بنابراین در مجموع می توان گفت هورالعظیم برای حدود 12 هزار نفر در کارهای مربوط به صیادی شغل ایجاد کرده بود.
سواری می گوید: در بخش غربی رفیع تا بستان و در اطراف هور هیچ روستایی نمانده است؛ روستاهای حسچه، لولیه، عمه، کسر، مچریه، محیره، سیدیه، أبوچلاچ، شمسیه، چذابه، طبر، شط علی، زهیریه، برگه و برص اکنون وجود خارجی ندارند و فقط هفت خانوار در روستای مچریه ساکن هستند.
وی می افزاید: جمیعت زیادی در کنار هور و در این روستاها زندگی می کردند ولی همه آنها در جنگ خالی از سکنه شده اند، بعد از آن هم منطقه نظامی و ممنوع الورود بود و وقتی هم که شرکت نفت آمد، باقیمانده هور را نابود کرد، به این ترتیب چون زمینه معیشت و زندگی مردم فراهم نشده بود، برنگشتند.
سواری تصریح می کند: اول برای ساخت دایک مرزی و بعد هم برای اکتشاف نفت هور را خشک کردند و پنج جاده اصلی و چندین جاده فرعی ساخته شده است، حالا دیگر هورالعظیم تالاب نیست، مانداب شده است به طوری که ماهی ها هم تحمل نمی کنند و می میرند.
وی با اشاره به آلودگی شرکت های نفتی اظهار می کند: از 300 چاه نفت که در هورالعظیم هست 295 چاه در بخش نیسان قرار دارد و اطراف هر دکل حداقل تا 200 متر با لکه های نفتی احاطه شده است.
*کانون جدید ریزگرد
کارشناسان بر این باورند که خشک شدن تالاب هورالعظیم یکی از دلایل ریزگردهاست. بر همین اساس کارگروه ملی مقابله با ریزگردها در دولت یازدهم یکی از محورهای خود را احیای این تالاب اعلام کرده است. در همین راستا استاندار خوزستان اردیبهشت ماه امسال به شرکت های نفتی اولتیماتوم داد که در صورت تخلف از ضوابط زیست محیطی با آنها برخورد می شود. آیا نفت تعهدات زیست محیطی خود در هورالعظیم را به فراموشی سپرده است؟
تلاش خبرنگار ما برای اخذ نظرات شرکت مهندسی و توسعه نفت و نیز کارفرمای شرکت نفت در هور العظیم پس از چندین بار تماس بی نتیجه ماند.