جی یی سی اف و چشم انداز صنعت گاز ایران در پساتحریم

سران ١٨ کشور عضو مجمع کشورهای صادرکننده گاز (جی یی سی اف) که بخش قابل توجهی از ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند، دوم آذرماه برای شرکت در اجلاس سران این مجمع به تهران می آیند. این مجمع ١٨ عضو اصلی و ناظر دارد و دبیرخانه آن در دوحه پایتخت قطر واقع شده است.
تحولات بازار جهانی انرژی، تشکیل نهادی همانند سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) را میان کشورهای عمده تولیدکننده گاز به ضرورتی انکارناپذیر بدل کرد؛ به همین منظور مجمع کشورهای صادر کننده گاز با هدف همفکری درباره جایگاه واقعی گاز و مسائل مشترک اعضا با ابتکار ایران در سال ٢٠٠١ تشکیل شد.
کشورهای عضو مجمع کشورهای صادرکننده گاز، ٤٢ درصد از تولید گاز جهان، ٧٠ درصد از ذخایر گازی جهان، ٤٠ درصد از انتقال گاز با خط لوله و ٦٥ درصد از تجارت گاز طبیعی مایع شده (ال ان جی) را در اختیار دارند.
بنابر تازه ترین آمارهای شرکت انگلیسی بی پی مجموع ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در جهان در سال ٢٠١٤،  ١٨٧,١ تریلیون مترمکعب برآورد شده است.
مبدا پیدایش جی یی سی اف به نخستین نشست وزارتی این مجمع در تاریخ ١٩ و ٢٠ ماه مه سال ٢٠٠١ در تهران، بازمی گردد؛ این نشست از سوی وزارت نفت ایران و با حضور کشورهای الجزایر، برونئی، اندونزی، ایران، مالزی، عمان، قطر، روسیه، ترکمنستان و نروژ به عنوان عضو ناظر تشکیل شد.
در پانزدهمین نشست وزارتی مجمع کشورهای صادرکننده گاز در آبانماه سال ١٣٩٢ در تهران، نامزد ایران به عنوان دبیرکل این مجمع برگزیده شد و به این ترتیب محمد حسین عادلی از ایران فعالیت خود را در دبیرخانه این مجمع از یکم ماه ژانویه سال ٢٠١٤ آغاز کرد، پیش از وی لئونید بوخانوفسکی از روسیه برای دو دوره پیاپی و به مدت چهار سال دبیرکلی این مجمع را بر عهده داشت.

به گفته عادلی، در سومین اجلاس سران جی یی سی اف، موضوعهای مختلف مرتبط با مجمع و وضع بازار جهانی گاز مورد بحث و تبادل نظر قرار می گیرد و احتمال می رود مدل جهانی گاز و راهبرد بلندمدت این مجمع در نشست تهران رونمایی شوند.
وی اعلام کرده است که عملکرد جی یی سی اف با اوپک متفاوت است، از همان ابتدای تاسیس، نام مجمع برای این نهاد انتخاب شد تا جایگاه آن با اوپک اشتباه گرفته نشود.
اوپک، سازمانی اقتصادی متشکل از تولیدگان و صادرکنندگان نفت خام است که با هدف تنظیم بازار تاسیس شده و در پی برقراری توازن میان عرضه و تقاضا و قیمتهای مطلوب برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان جهانی نفت خام است.

هدف جی یی سی اف ایجاد پایگاه و مرکزی برای رصد بازار جهانی گاز و مبادله اطلاعات و تجربه ها میان کشورهاست، در واقع، قرار نیست که برای کشورها سهمیه ای تعیین شود.

اعضای جی یی سی اف در نخستین نشست وزارتی خود توافق کردند که اهداف این مجمع توسعه راهکارهای منافع اعضا از طریق گفتگو میان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان و میان دولتها و صنایع مرتبط با انرژی، فراهم آوردن خط مشی برای پژوهش و تبادل نظر و ترویج یک بازار انرژی باثبات و شفاف باشد.
از اهداف دیگر جی یی سی اف می توان به دستیابی به یک بازار گاز پایدار، ایجاد ساز و کار برای رسیدن به قیمتهای عادلانه گاز، همکاری میان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان به منظور حمایت و تقویت سرمایه گذاریهای لازم برای توسعه ذخایر گاز کشورهای تولیدکننده و مبادله اطلاعات و فناوریها در این زمینه با در نظر گرفتن اولویت پاسخگویی به نیازهای داخلی گاز در کشورهای تولیدکننده، اشاره کرد.
وزیران همچنین بر اهمیت قراردادهای بلندمدت و قیمتهای عادلانه گاز در سطوحی که نشانگر بنیادهای بازار و هماهنگی با قیمتهای نفت باشد، تاکید دارند.
 در نخستین نشست سران جی یی سی اف در ١٥ دسامبر سال ٢٠١١ در دوحه رؤسای جمهوری و سران کشورهای ایران، الجزایر، نیجریه، گینه استوایی، بولیوی، روسیه و عمان و وزیران انرژی قراقستان، نروژ، هلند و ونزوئلا نسبت به تعریف جایگاه و نقش گاز طبیعی در ساخت یک اقتصاد با تولید کربن کم، هماهنگی آن با توسعه انرژیهای جایگزین و ترویج منافع محیط زیستی این سوخت پاک تاکید کرده اند.
در این میان تکمیل نخستین بخش از الگوی توسعه بازار گاز جی یی سی اف (GECF Global Gas Model) کمک بزرگی به فعالیتهای تحقیقاتی و توسعه سناریوهای بلندمدت می کند.
هم اکنون و پس از ١٣ سال از زمان تاسیس مجمع کشورهای صادرکننده گاز، به نظر می رسد با ارتقای همکاری میان کشورهای عضو و تشکیل نشستهای منظم دوره ای در سطح وزارتی،‌ ثبات آینده بازار گاز بیش از پیش تامین شود.
دبیرکل ایرانی جی یی سی اف درباره پیش بینی بازارهای گاز جهان در آینده معتقد است گاز بیشترین رشد را در میان سوختهای فسیلی خواهد داشت و تولید برق به طور روز افزون به گاز وابسته خواهد شد.

وی با اشاره به رشد ١,٧ درصدی تقاضای سالانه گاز در ٢٥ سال آینده، رشد تقاضای گاز برای مصرف در نیروگاهها در همین بازه زمانی را سالانه ٢.٥ درصد اعلام کرده است.
مجموع انرژی مصرفی تولیدشده در جهان از محل سوختهای فسیلی شامل نفت و گاز و زغالسنگ و همچنین انرژی هسته ای و هیدروالکتریک و انرژیهای تجدیدپذیر و زیستی از سال ٢٠٠٤ تا پایان ٢٠١٤ از ١٠٥٥٦,٥ میلیون تن معادل نفت خام به ١٢٩٢٨.٤ میلیون تن افزایش یافته است.
در این میان، گاز طبیعی تولید شده در جهان در  ده سال مورد بررسی از ٢٧١١ میلیارد مترمکعب در سال به ٣٤٦١ میلیارد مترمکعب رسیده و دارای افزایش ٢١,٧ درصدی بوده است. 
در طی این دوره، مصرف جهانی گاز طبیعی نیز با افزایش ٦٩٤ میلیارد مترمکعبی از ٢٦٩٩ میلیارد مترمکعب به ٣٣٩٣ میلیارد مترمکعب در سال رسیده و با رشد ٢٥,٧ درصدی روبرو بوده است.
با توجه به افزایش مصرف گاز طبیعی از ٢٤٣٥,٦ میلیون تن معادل نفت خام به ٣٠٦٥.٥ میلیون تن معادل نفت خام در سال، سهم گاز طبیعی از مجموع کل انرژی مصرفی تولید شده از منابع مختلف در جهان، از سال ٢٠٠٤ تا پایان ٢٠١٤ با افزایش ٦٣٠ میلیون تنی از ٢٣.١ درصد به ٢٣.٧ درصد رسیده است.
براساس برآورد آژانس بین‎المللی انرژی، خاورمیانه می‎تواند تا دو دهه آینده نزدیک به ۲۱۰ میلیارد مترمکعب از گاز اروپا را تامین کند. این آژانس برآورد کرده است که در بدبینانه‎ترین شرائط، سهم خاورمیانه در بازار گاز اروپا به ۴۰ میلیارد مترمکعب خواهد رسید؛ در این چشم‎انداز، ایران این امکان را دارد که سهم و نقش خود را در بازار گازی اروپا و آسیا ارتقا دهد.
ایران با در اختیار داشتن ۱۸ درصد از ذخایر گاز طبیعی و ۹.۴ درصد از ذخایر اثبات شده نفت خام جهان، به ترتیب نخستین و چهارمین کشور بزرگ دارنده ذخایر گاز طبیعی و نفت خام در دنیاست.
تحریمهای بین‎المللی و کاهش سرمایه‎گذاری در سالهای گذشته، صنعت نفت و گاز ایران را با کمبود نقدینگی و کاهش تولید روبرو کرده است. این چالش منجر به آن شده که این کشور باوجود برخورداری از منابع عظیم گازی از رقیبان منطقه‎ای خود عقب بماند.

در سال ٢٠١٣ حجم مبادلات تجاری گاز طبیعی جهان با افزایش ١٥,١ میلیارد مترمکعبی به ١٠٣٥.٩ میلیارد مترمکعب در سال رسید که از این مقدار ٣٢٥.٣ میلیارد متر مکعب مربوط به صادرات ال ان جی و ٧١٠.٦ میلیارد مترمکعب مربوط به صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله است.
در این میان، روسیه و نروژ به ترتیب با ٢١١,٣ و ١٠٢.٤ میلیارد مترمکعب صادرات گاز طبیعی در سال به وسیله خط لوله رتبه های یکم و دوم را در جهان در اختیار دارند.
در بخش صادرات ال ان جی نیز قطر با ١٠٥,٦ میلیارد مترمکعب در سال در رتبه نخست است و اندونزی با ٢٢.٤ میلیارد مترمکعب در رتبه بعدی قرار دارد.
در این سال، منطقه خاورمیانه به تنهایی ٤١,٢ درصد از صادرات ال ان جی جهان را به خود اختصاص داده است که با توجه به سهم ٣٨.٨ درصدی آن در سال ٢٠١٢ شاهد افزایش ٢.٤ واحد درصدی در این بخش هستیم.
قطر به عنوان شریک ایران در میدان عظیم گازی پارس جنوبی، در سال ٢٠١٣ همچنان موقعیت خود را به عنوان بزرگترین عرضه کننده ال ان جی جهان حفظ کرده و به تنهایی ٣٢,٥ درصد از کل صادرات LNG جهان را در اختیار دارد ( سهم قطر از صادرات LNG جهان در سال ٢٠١٢ بالغ بر ٣١ درصد گزارش شده است) .
در بخش صادرات گاز طبیعی به وسیله خطوط لوله نیز، منطقه خاور میانه دارای سهم بسیار اندک ٤,١ درصدی است. این در حالی است که باوجود ذخایر عظیم پارس جنوبی که میان ایران و قطر مشترک است، روسیه و نروژ به ترتیب با سهم ٢٩.٧ درصدی و ١٤.٤ درصدی از صادارت گاز طبیعی جهان به وسیله خط لوله، گوی سبقت را از دیگر رقیبان ربوده اند و در رتبه های یکم و دوم قرار دارند.
حضور نیافتن ایران در بازار ال ان جی جهان (سهم صفر) و نیز سهم ناچیز آن در صادرات گاز طبیعی (حدود ١٥ میلیارد مترمکعب در سال) به وسیله خطوط لوله در حالی است که هم اکنون بازار گاز جهان، چه در بخش LNG و چه در بخش خطوط لوله با رشد چشم افسایی روبروست.
کارشناسان و نهادهای ناظر بر بازار انرژی، ایران را یکی از مناسب‎ترین گزینه‎ برای آلترناتیو روسیه در بازار گاز اروپا و همچنین تامین بخش مهمی از گاز منطقه آسیا و اقیانوسیه می‎دانند و این مهم می تواند سهم یک درصدی صادرات گاز ایران در بازارهای جهانی را به هشت تا ده درصد افزایش دهد.
در این راستا، با توجه به تصویب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در مجلس و برداشته شدن تحریمهای بین المللی علیه نفت و گاز ایران در آینده نه چندان دور و نظر به توان بالای ایران در افزایش ظرفیتهای صادراتی در بخش گاز، ایران می تواند با افزایش سهم خود در بازار گاز طبیعی و ال ان جی، نقش خود را در جی یی سی اف افزایش دهد و به بازیگری تاثیر گذار در این مجمع بدل شود.
ایران، روسیه، قطر، الجزایر، بولیوی، مصر، گینه استوایی، لیبی، نیجریه، ترینیداد و توباگو، ونزوئلا، پرو، امارات متحده عربی و عمان اعضای اصلی GECF را تشکیل می دهند. کشورهای هلند، قزاقستان، عراق و نروژ نیز به عنوان عضو ناظر در مجمع کشورهای صادرکننده گاز در این مجمع حضور دارند.
هم اکنون جی یی سی اف به همراه هفت نهاد بین المللی IEA, IEF, APEC, OLADE, EU, UNSD, OPEC سازوکار جهانی تبادل اطلاعات گاز را به وجود آوردند، که ظرف مدت یک سال، ٧٠ کشور به آن ملحق شدند.