قیمت جهانی نفت خام از نیمه سال ٢٠١٤ میلادی با شیب تندی سقوط کرده و از حدود ١١٥ دلار به ازای هر بشکه در ژوئن ٢٠١٤ به حدود ٣٠ دلار در ژانویه ٢٠١٦ رسیده است. در این مدت قیمت سبد نفتی اوپک حتی مرز روانی ٣٠ دلار را هم در نوردیده و به رکورد کمترین قیمت در بیش از ١٠ سال گذشته رسیده است.
بسیاری از تحلیلگران عرصه بازار نفت سقوط نفت به کانال ٢٠ دلاری و ١٠ دلاری و حتی کمتر از ١٠ دلار برای هر بشکه نفت خام را دور از ذهن نمی دانند. در این مقاله سعی می شود چرایی سقوط قیمت نفت خام، تبعات این سقوط و چشم انداز قیمت نفت خام در سالهای آتی مورد بررسی قرار گیرد.
بررسیهای آژانس بین المللی انرژی نشان می دهد که در سه ماهه سوم سال ٢٠١٥ میلادی تقاضای جهانی برای نفت خام حدود ٩٥,٤ میلیون بشکه در روز بوده است؛ این در حالی است که در همین دوره عرضه نفت توسط کشورهای تولیدکننده حدود ٩٧ میلیون بشکه در روز بوده است که حاکی از عرضه دو میلیون بشکه نفت خام بیش از تقاضای جهانی است. در بازاری که عرضه فقط یک بشکه اضافی اثر روانی شدیدی روی قیمت دارد عرضه حدود ٢ میلیون بشکه اضافی ضربه مهلکی بر قیمت نفت خام وارد کرده و بازار را به عرصه رقابت برای جذب مشتری برای فروش نفت با قیمت ارزانتر بدل خواهد کرد.
عرضه بیش از تقاضای نفت خام دلایل متعددی دارد. یکی از دلایل پیشی گرفتن عرضه از نقاضا بر خلاف پیش بینی های تحلیلگران نفتی، کاهش تقاضا برای نفت خام است. رشد اقتصادی پایین مصرف کنندگان عمده نفت خام نظیر چین و اروپا، بهینه سازی صنایع انرژی بر و روی آوردن به انرژیهای نو و پاک از جمله عوامل کاهش تقاضا و یا کاهش رشد تقاضا برای نفت خام است.
برخلاف کاهش تقاضای جهانی برای نفت خام یا رشد نکردن متناسب آن، عوامل متعددی دست به دست هم داده اند تا بازار نفت خام در طرف عرضه دچار بحران شود. این عوامل که دارای جنبه های سیاسی و اقتصادی هستند، به شرح زیر هستند:
١. افزایش سطح تولید نفت با ورود بازیگران جدید
وجود ذخایر عظیم شیل نفت در آمریکای شمالی و برخی مناطق دیگر جهان و قیمتهای بالای نفت در سالیان اخیر باعث روی آوردن دارندگان اینگونه ذخایر به تولید شیل نفت به عنوان جایگزین نقت وارداتی شده است. تولید نفت شیل در آمریکا در سال ٢٠٠٩ کمتر از پانصدهزار بشکه در روز بوده است در حالی که این رقم در سال ٢٠١٥ از ٤ میلیون بشکه در روز فراتر رفته است. گرچه تولید نفت شیل در مقایسه با نفت خام پرهزینه تر است اما با روند رو به توسعه فناوریهای پیشرفته و نیز با توجه به این که بیشتر ذخایر نفت خام در آبهای عمیق نیز چندان کم هزینه تر از نفت شیل نیست، لذا باید پذیرفت که در دهه پیش رو و پس از آن همچنان شاهد روند روزافزون تأثیر تولید نفت شیل بر بازار جهانی انرژی خواهیم بود و کاهش شدید قیمت نفت خام در خوشبینانه ترین حالت صرفاً به توقف موقت تولید شیل نفت منجر خواهد شد نه خروج دایمی آن از بازار نفت.
٢. تولید از میدانهای تازه توسعه یافته
افزایش قیمت جهانی نفت خام طی سالهای گذشته باعث شد تا شرکتهای نفتی سرمایه گذاری عمده ای را جهت توسعه میدانهای توسعه نیافته و اکتشافی انجام دهند. توسعه میدانهای واقع در آبهای عمیق، توسعه ذخایر نفت سنگین و فوق سنگین و غیره که عمدتاً با هزینه و سرمایه گذاری هنگفتی همراه بوده، طی سالهای اخیر به تولید رسیده اند؛ لذا این شرکتها جهت بازگشت سرمایه باوجود سود اندک حاصله، ناگزیر به ادامه تولید و کاهش ندادن تولید در اینگونه میدانها هستند.
٣. پیش بینی افزایش تولید عرضه کنندگان عمده نفت خام
سرمایه گذاریها و پروژه های توسعه ای متعدد در میدانهای نفتی در عراق پساصدام و اعلام افزایش تولید و صادرات نفت خام در اثر برداشته شدن تحریمها در ایران پسابرجام از جمله عواملی هستند که حتی قبل از وقوع باعث تأثیر روانی بر بازار نفت شده اند. پیش بینی افرایش تولید نفت توسط عراق تا سطح ١٢ و بعضاً ١٧ میلیون بشکه در روز تا سال ٢٠١٧ و نیز احتمال افزایش تولید ایران به میزان یک میلیون بشکه در روز با رفع تحریمها در سال ٢٠١٦ باعث شده تا پیش بینی پیشی گرفتن هرچه بیشتر عرضه بر تقاضا بیش از پیش محتمل شود.
٤. نداشتن وحدت منافع در اوپک و تأثیر گذاری اندک این سازمان بر بازار نفت
سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام (اوپک) که زمانی تأمین کننده حدود پنجاه درصد تقاضای جهانی نفت خام بوده است، اینک اندکی بیش از یک سوم عرضه نفت خام را برعهده دارد. با توجه به این که تصمیم گیری در این سازمان براساس اجماع همه اعضا صورت می گیرد، اندک تضاد منافع میان اعضای این سازمان خطری بالقوه برای اجماع اعضای آن در مقاطع حساس است. تجربه ماههای اخیر نیز نشان می دهد که به دلیل برخی اختلافات سیاسی و تضاد منافع میان بعضی اعضای این سازمان، اوپک صرفاً ناظر کاهش بی رویه قیمت نفت خام بوده و تصمیمات آن نه تنها از افت قیمت نفت خام جلوگیری نکرده است که این افت قیمت را تشدید نیز کرده است.
٥. ناهماهنگی میان کشورهای تولیدکننده نفت (اوپک و غیر اوپک)
برخی از کشورهای عضو اوپک کاهش سطح تولید نفت خام و متعادل سازی عرضه و تقاضا را منوط به کاهش سطح تولید دیگر کشورهای عرضه کننده نفت خام غیر عضو اوپک نظیر روسیه می دانند و معتقدند کاهش سطح تولید نفت توسط اوپک که فقط یک سوم بازار نفت را در اختیار دارد بدون کاهش تولید توسط تولیدکنندگان و صادرکنندگان دیگر نفت قادر به ایجاد تعادل در بازار نخواهد بود بویژه که با توجه به این که تولیدکنندگان غیر عضو اوپک تعهدی به سطح تولید ندارند می توانند با افزایش تولید، کاهش سطح تولید توسط اوپک را جایگزین کرده و مشتریان نفت اوپک را تصاحب کنند که این امر در نهایت به ضرر کشورهای عضو اوپک خواهد بود.
چشم انداز آتی بازار نفت
روند فعلی عرضه و تقاضای بازار نفت شانس چندانی را برای افزایش قیمت نفت خام در کوتاه مدت باقی نمی گذارد و ممکن است با عملی شدن افزایش تولید نفت ایران و عراق در ماههای پیش رو، قیمت نفت همچنان به سقوط آزاد خود ادامه دهد. قیمتهای پایین تر از ٣٠ دلار نه تنها تولید شیل نفت را با مشکل و نداشتن صرفه اقتصادی مواجه می کند بلکه عمده نفت خام تولیدی در اروپا و خشکی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. در حال حاضر بیشتر کشورهای تولیدکننده نفت، چه توسعه یافته و چه در حال توسعه از قیمتهای پایین نفت و در نتیجه درآمد پایین متضرر شده و برخی با بحران کسری بودجه مواجه شده اند. لذا انتظار می رود با روند خروج تدریجی و البته موقتی برخی تولیدکنندگان نفت شیل و نیز تشکیل جلسه احتمالی اضطراری کشورهای عضو اوپک جهت تنظیم بازار نفت، روند نزول قیمت نفت متوقف شده و به سطح ٥٠-٣٠ دلار ارتقا یابد، اما رسیدن به قیمتهای اروپایی بالای صد دلار برای هر بشکه نفت خام در آینده ای نزدیک به هیچ وجه قابل تصور نیست.
بهروز شاکر شیران، دکترای نفت، مرکز تحقیقات تلفیقی نفت، دانشگاه برگن، نروژ