در بیست‌ودومین نشست کمیسیون صنعت و معدن اتاق تهران، نتایج پژوهشی تحت عنوان «قدرت تنوع‌بخشى و راهبرى در 150 شرکت بزرگ ایران» مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش که توسط مرکز مطالعات استراتژیک آریانا صورت گرفته، به این موضوع پرداخته است که متنوع‌سازی فعالیت شرکت‌ها چه اثری روی بازدهی آنها خواهد داشت.
مجتبی اسدی، مدیرعامل این مرکز، در ابتدای ارائه نتایج این پژوهشی که وضعیت این 150 شرکت بورسی را طی بازه 1390لغایت 1394 مورد بررسی قرار داده است، گفت: «بررسى 150 شرکت بزرگ پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار بر حسب ارزش بازار صورت گرفته و این شرکت‌ها از رشته‌هایی چون نفت و گاز، معدن، خودرو، صنایع غذایی، فلزی، فولاد و پولی و مالی برگزیده شده است.» او ادامه داد: «در جامعه نمونه مورد بررسى، 26 درصد از شرکت‌ها در قالب شرکت‌هاى تک کسب‌وکاره اداره مى‌شوند. در میان این گروه مى‌توان به شرکت‌هایى مانند شرکت پالایش نفت بندرعباس یا پالایش نفت اصفهان در حوزه انرژى، شرکت فولاد آلیاژى ایران در حوزه صنایع فلزى و شرکت دارویى رازک در صنایع دارویى اشاره داشت. حدود 53 درصد از شرکت‌ها نیز با در اختیار داشتن سهام بالاى 50 درصد از شرکت‌هاى دیگر در قالب شرکت‌هاى چند کسب‌وکاره به فعالیت می‌پردازند. در این گروه شرکت‌هاى متعددى در صنایع مختلف از قبیل صنایع پتروشیمى خلیج فارس و ارتباطات سیار حضور دارند. در نهایت 21درصد از 150 شرکت بزرگ ایران در حوزه خدمات مالى اعم از بانک و بیمه فعالیت مى‌کنند که عمده بانک‌هاى خصوصى و برخى شرکت‌هاى بیمه مانند شرکت بیمه پاسارگاد، بیمه پارسیان و بیمه البرز در این دسته جاى می‌گیرند.»
او ادامه داد: «40 درصد از مجموع 150 شرکت بزرگ مورد مطالعه مانند ایران خودرو، بانک صادرات، پالایش نفت بندرعباس و سرمایه‌گذارى خوارزمى در اختیار بخش دولتى است. به علاوه، 23 درصد از شرکت‌ها مانند سرمایه‌گذارى نفت و گاز تامین، سرمایه گذارى دارویى تامین، فولاد خوزستان و ذوب آهن اصفهان در اختیار صندوق‌هاى بازنشستگى است و سهم نهادها و سازمان‌هاى غیردولتى با در اختیار داشتن کنترل مدیریتى شرکت‌هایى مانند مخابرات ایران، گروه مپنا و حفارى شمال به 21 درصد مى‌رسد. در این میان، بخش خصوصى تنها کنترل مدیریتى 16درصد از شرکت‌هاى بزرگ نظیر بانک کارآفرین، گروه صنعتى پاکشو، همکاران سیستم و شرکت توسعه معادن و صنایع معدنى خاورمیانه را در دست دارد.»
یک کسب‌وکار یا چند کسب‌وکار؟
اسدی در بخش دیگری از سخنانش گفت: «بررسى 150 شرکت بزرگ ایران نشان مى دهد، شرکت‌هاى تک کسب‌وکاره در یک بازه پنج ساله نرخ بازده بالاترى نسبت به شرکت‌هاى چندکسب‌وکاره و شرکت‌هاى فعال در حوزه خدمات مالى داشته‌اند. اطلاعات رسمى از نرخ بازده و مقایسه آنها با همدیگر حاکى از آن است که شرکت‌هاى تک کسب‌وکاره در بازه زمانى این مطالعه به نرخ بازده 256 درصد دست یافته‌اند، در حالى که نرخ بازده براى شرکت‌هاى چندکسب‌وکاره به 210 درصد و براى شرکت‌هاى فعال در حوزه خدمات مالى به 59 درصد مى‌رسد. بنابراین، تمرکز روى کسب‌وکار اصلى و معطوف ساختن توجه، سرمایه‌گذارى و زیرساخت‌هاى مدیریتى براى توسعه آن ظرفیت بالاترى را براى دستیابى به نرخ بازده بیشتر، به ویژه در میان شرکت‌هاى بزرگ بازار بورس و اوراق بهادار به همراه دارد.» او گفت: «بخشى از فاصله بازده میان شرکت‌هاى حوزه خدمات مالى نسبت به دو گونه دیگر به دلیل بازده منفى یا نزدیک به صفر این شرکت‌ها در چند سال اخیر است.»
او با طرح این پرسش که آیا تنوع بخشی به فعالیت‌ها به بازده بالاتر می‌انجامد؟ گفت: «نگاهى به شرکت‌هاى چندکسب‌وکاره در نمونه مورد بررسى در این مطالعه نشان مى‌دهد 62 شرکت الگوى رشد متمرکز را دنبال کرده‌اند؛ این رقم 78 درصد از کل شرکت‌هاى چندکسب وکاره در میان 150 شرکت بزرگ ایران است. در سوى مقابل، 11 شرکت از الگوى نسبتاً متنوع و فقط 6 شرکت از الگوى کاملاً متنوع براى مدیریت مسیر رشد خود بهره مى‌گیرند. اسدی ادامه داد: «بررسى بازده میان این الگوها حاکى از آن است که بالاترین نرخ بازده 215 درصد متعلق به شرکت‌هایى است که از الگوهاى رشد متمرکز استفاده کرده‌اند. به علاوه، نرخ بازده براى شرکت‌هاى کاملاً متنوع به 205 درصد و براى شرکت‌هاى نسبتاً متنوع به 168 درصد مى‌رسد. در نتیجه، مجموعه یافته‌ها نشان مى‌دهد شرکت‌هاى تک‌کسب‌وکاره بازده بالاترى نسبت به همه الگوهاى رشد در شرکت‌هاى چندکسب‌وکاره دارند.»
او گفت: «شرکت‌هاى کاملاً متنوع از اندازه و ارزش بازار بیشترى نسبت به شرکت‌هاى نسبتاً متنوع برخوردارند، بررسى‌ها نشان مى‌دهد، متوسط ارزش شرکت‌هاى کاملاً متنوع 3.2 برابر متوسط ارزش بازار شرکت‌هاى نسبتاً متنوع است. این مزیت به شرکت‌هاى کاملاً متنوع امکان مى‌دهد در صنایع و کسب‌وکارهایى مانند نفت و گاز، پتروشیمى و صنایع فلزى سرمایه‌گذارى کنند که با توجه به ویژگى‌هاى اقتصاد ایران از مزیت نسبى بالاترى برخوردارند. به علاوه، شرکت‌هاى کاملاً متنوع زیرساخت‌هاى سرمایه‌گذارى نظام‌مندى دارند و مداخله مدیریتى کمترى در شرکت‌هاى زیرمجموعه خود مى‌کنند. این ویژگى‌ها ممکن است بخشى از دلیل بازده بالاتر آنها نسبت به شرکت‌هاى نسبتاً متنوع باشد.»
اسدی در جمع‌بندی یافته‌های تحقیق مذکور گفت: «رجوع به داده‌هاى بازار و مشاهدات مرکز مطالعات استراتژیک آریانا نشان مى‌دهد که تمرکز، نقش بیشترى در خلق ارزش در شرکت‌هاى بزرگ کشور داشته است، اما تنوع‌بخشى به طور کلى گزینه نامطلوبى نیست. نگاهى به یافته‌هاى این گزارش، هم راستا با نتایج مطالعه شرکت بِین اَند کمپانى، نشان مى‌دهد حرکت به سوى تنوع‌بخشى زمانى مطلوب است که الگوى رشد متمرکز یا تنوع پیرامون کسب‌وکار هسته‌اى از سوى شرکت‌ها به کار گرفته شود. دلیل این مسئله به اشتراک عوامل کلیدى موفقیت در صنایع پیرامونى و قابلیت هم‌افزایى باز مى‌گردد.» او ادامه داد: «بدین ترتیب شرکت‌هایى که قصد بهبود و افزایش بازده را دارند، باید گزینه‌هایى از جمله واسپارى و فروش شرکت‌هاى دور از کسب‌وکار هسته‌اى خود را در نظر داشته باشند. این مسئله در بلندمدت سبب نیاز بازار به خدمات حرفه‌اى ارزش‌گذارى شرکت‌ها و مدیریت فرایندهاى ادغام و تملیک خواهد شد و نیاز است تا توسعه ادبیات مدیریتى و خدمات مشاوره مدیریت در این حوزه‌ها با جدیت بیشترى از سوى دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشى و شرکت‌هاى مشاوره مدیریت ایرانى دنبال شود.»
پس از ارائه این گزارش، اعضای کمیسیون نیز دیدگاه‌های خود را درباره این پژوهش و روش‌شناختی آن بیان کردند. مهدی پورقاضی رییس کمیسیون صنعت و معدن اتاق تهران با تاکید بر انجام کارهای مطالعاتی کاربردی و ارائه نظرات مبتنی بر این گونه مطالعات، اعلام داشتند که این پژوهش بازه‌ای را مورد مطالعه قرار داده است که نرخ تورم و نرخ ارز، در شرایط متلاطمی قرار داشت، دولت تغییر کرد و البته مسایل دیگری هم اقتصاد کشور و محیط کسب‌وکار را تحت تاثیر قرار داده بود. ایشان و سایر اعضا این نشست نیز ضمن تجلیل از انجام چنین پژوهشی، خواستار تکمیل آن با جامع‌نگری بیشتر با همکاری اتاق و ارائه آن به فعالان اقتصادی و نهادهای تصمیم گیر شدند.
