معاوضه نفت خام (سوآپ) علاوه بر درآمدزایی یک موضوع استراتژیک نیز محسوب می‌شود با وجود این که مدیران نفتی کشور این موضوع را تایید می‌کنند، اما حدود دوسال است که عملیات سوآپ از مسیر ایران متوقف شده است و انگار برای ادامه آن اراده‌ای نیست.
به گزارش خبرنگار انرژی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، در سال ١٣٧٧ و پس از فروپاشی شوروی، آمریکا با تحت فشار قراردادن شرکت‌های اروپایی آنها را ناگزیر کرد تا در خط لوله صادرات نفت‌خام منطقه موسوم به BTC (باکو ـ تفلیس ـ جیهان) به‌عنوان یک خط لوله انتقال نفت‌خام استراتژیک که حتی در برگیرنده منافع اقتصادی نبود، سرمایه‌گذاری کنند.
از سوی دیگر روسیه با تحت فشار گذاشتن ترکمنستان و قزاقستان تفاهم‌نامه ساخت خط لوله صادرات گاز از کنار شرقی دریای خزر را به‌امضا رساند و در دیپلماسی انرژی روسیه، بازی با کارت ایران برای معاملات سیاسی و اقتصادی با غرب ادامه یافت.
ایران برای مقابله به مثل با این سیاست روسیه و آمریکا مبنی بر جلوگیری از صادرات نفت و گاز آسیای مرکزی، قفقاز و حوزه دریای خزر از مسیر ایران، اقدام به سرمایه‌گذاری از محل امکانات وزارت نفت کرد و بندر نفتی نکا، خط لوله نکا ـ ری و تغییرات ضروری در پالایشگاه تهران و تبریز برای پالایش نفت‌خام کشورهای آسیای میانه ایجاد کرد.
بر همین اساس شرکت نیکو به عنوان نماینده ایران انعقاد قراردادهای معاوضه با طرفین تولید کننده و بازرگانان نفتی در منطقه انتخاب شد.
نحوه معاوضه نفت‌خام این‌گونه انجام می‌شد که نیکو پس از دریافت نفت‌خام در بندر نفتی نکا و تحویل آن به شرکت ملی نفت ایران به نمایندگی از سوی معاوضه‌گران نفت‌خام حوزه دریای خزر در جزیره خارگ، نفت‌خام سبک ایران را تحویل می‌گرفت و ٣٠ روز پس از دریافت نفت‌خام در بندرنفتی نکا، معادل ارزش نفت‌خام معاوضه شده را به معاوضه‌گر پرداخت می‌کرد.
به گزارش ایسنا، از مردادماه 1389 تقریبا عملیات سوآپ ایران با پایان زمان قرارداد با شرکت‌های خارجی متوقف شد و تا کنون بعد از گذشت دو سال از این موضوع به دلیل اختلاف بر سر قیمت و چگونگی فروش نفت خام تحویلی، قراردادی امضا نشده است.
هزینه معاوضه نفت‌خام از مسیر ایران حدود هشت دلار در هر تن متریک (حدود 1.10 دلار در هر بشکه) بود و شرکت ملی نفت ایران خواهان افزایش این رقم به 40 دلار درهر تن متریک (حدود5.5 دلار در هر بشکه) بود که هیچ یک از طرفین قرارداد با شرکت نیکو حاضر به پذیرفتن این رقم برای هزینه معاوضه نفت‌خام خود نشدند.
** بازارهایی که از دست رفتند
این در حالی بود که شرکت اماراتی "دراگون اویل" (Dragon Oil) طی قراردادی 10 ساله بیش از ٨٦ درصد حجم نفت‌خام تولیدی از میدان‌های ترکمنستان را از مسیر ایران صادر می‌کرد.
اما در پایان ماه مارس ٢٠١٠ این قرارداد خاتمه یافته و دیگر تمدید نشد. این در حالی است که دراگون اویل در نبود قرار معاوضه نفت خام خود با ایران، با شرکت کراس کاسپین (CROSS CASPIAN) که اداره مرکزی آن در باکو مستقر است وارد مذاکره شد و اعلام کرد که نفت‌خام بیشتری را از عرض دریای خزر و از مسیر باکو و با راه آهن به بندر باتومی گرجستان در دریای سیاه صادر می‌کند.
همچنین شرکت سوئیسی "ویتول" بازاریاب و فروشنده نفت‌خام قزاقستان و ترکمنستان نیز که بخش عمده نفت‌خام‌های مختلف تولیدی این دو کشور را از بندر آکتائو به بندر نفتی نکا صادر می‌کرد همانند شرکت اماراتی دراگون اویل با توجه به تصمیم اخیر ایران، اقدام به صادرات نفت خام از مسیر باکو به دریای مدیترانه و دریای سیاه گرفت.
علاوه بر این صادرکنندگان دیگری هم در مسیر بندر نفتی نکا نفت خام محموله‌های مقطعی صادر می‌کردند که با شرایط جدید شرکت ملی نفت از مسیر ایران برای صادرات نفت خود منصرف شدند.
شرکت سلکت انرژی تریدینگ (SELECT ENERGY TRADING ) که دفتر مرکزی آن در هامبورگ واقع است و شرکت ایرلندی کاسپین اویل دیولوپمنت (Caspian Oil Development) که پیش از این به نام برنیان (Hibernian) خوانده می‌شد، از جمله شرکت‌های مهمی بودند که گاهی از بندر نفتی نکا نفت خام ترکمنستان را صادر می‌کرند.
به گزارش ایسنا، در حال حاضر ظرفیت سواپ کشور 150 هزار بشکه در روز است اما هم اکنون کمتر از 20 هزار بشکه در روز نفت خام معاوضه می‌شود این در حالی است که شرکت ملی نفت ایران بعد از توقف سوآپ در سال 89، اعلام کرده بود تا پایان سال 1390 این رقم به 70 هزار بشکه در روز برسد که تا این تاریخ این وعده عملی نشده است.
** دیپلماسی انرژی
در حالی که ایران در ادامه مقابله با دیپلماسی انرژی روسیه، آمریکا و اروپا، طرح تبدیل "معاوضه نفت خام" به "تجارت نفت خام" را مد نظر قرار داده بود، انتظار می‌رفت با اعلام بندر نفتی نکا به عنوان بندر آزاد تجارت نفت به‌جای معاوضه، تجارت (خرید و فروش) نفت خام توسعه یابد و این گونه معاملات در چارچوب یک بورس نفتی شفاف‌سازی شوند.
بر این اساس با توقف عملیات سوآپ و عرضه نفت خام در بورس کالا، فعال‌سازی بازار جنوب دریای خزر در مسیر بندر نفتی نکا با هدف تبدیل نفت‌خام مخلوط نکا به عنوان یک نفت‌خام شاخص برای بازار جنوب دریای خزر به دست فراموشی سپرده شد.
عملیات معاوضه نفت خام از مسیر ایران در حالی متوقف شده است که با توجه به تحریم‌های اعمال شده علیه صنعت نفت کشور، "طرح تجارت نفت" می‌توانست نقش بسیار مهمی را در کاهش تاثیر محدودیت‌های صورت گرفته داشته باشد.