رتبه نخست ایران در بهره‌مندی از منابع توأمان گاز و نفت، موجب شده است، در جهان معاصر، ایران همچنان به اصلی‌ترین کانون توجهات جامعه بشری بدل شود. رشد و توسعه فناوری‌های حوزه انرژی از اکتشاف تا پالایش و فرآوری نفت‌وگاز در ایران از یک سو، هویت تاریخی تمدنی آن از سوی دیگر و همچنین موقعیت ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی راهبردی ایران از دیگر سو، موهبات ارزنده‌ای را رقم زده است تا ایران یک تنه قطب انرژی جهان آینده باشد.
بی‌تردید مهمترین مزیت رقابتی برای سرمایه‌گذاری و توسعه صنایع پتروشیمی در ایران دسترسی به خوراک مناسب این صنعت یعنی گاز طبیعی، اتان، نفتا و میعانات گازی در احجامی گسترده و با قیمتی رقابتی است؛ هم‌اکنون ظرفیت صنایع تصفیه و انتقال گاز در کشور حدود ٧٥٠ میلیون متر مکعب در روز است که به زودی تا حد یک هزار میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید و علاوه بر این، دسترسی به اتان به عنوان خوراک پتروشیمی در تحکیم وضعیت رقابتی ایران برای تولید محصولات پتروشیمیایی نقش اساسی دارد.
با تکمیل فازهای پارس جنوبی یعنی پایان طرح‌های توسعه فازهای ١٢ تا ٢٧ این میدان، ٦٥٠ هزار بشکه در روز میعانات گازی و ٦,٧ میلیون تن LPG (شامل پروپان و بوتان) و چهار میلیون تن اتان در سال قابل وصول خواهد بود که اتان به طور کامل و سایر موارد بر اساس نیاز در اختیار صنعت پتروشیمی قرار می‌گیرد.
ایران در کنار مزیت دسترسی آسان به خوراک در حوزه پتروشیمی، مزیت‌های رقابتی دیگری دارد که نمی‌توان به آسانی از کنار آن گذشت؛ بازار بزرگ و روبه‌رشد داخلی محصولات پتروشیمی، دسترسی به نیروی کار متخصص و ماهر، زیربناهای گسترده ارتباطی کشور، موقعیت جغرافیایی کشور در هم مرزی با ١٥ کشور دیگر به ویژه کشورهای آسیای میانه و قفقاز جنوبی، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی پتروشیمی با لحاظ کردن ثبات سیاسی و وجود قوانین حامی سرمایه‌گذاری، ارائه تسهیلات ویژه به سرمایه‌گذاران از جمله معافیت‌های مالیاتی و در عین حال وجود زنجیره‌ای از واحدهای فعال صنایع پتروشیمی برشمرد که هر کدام می‌توانند در توسعه صنایع پایین دستی و بالادستی خود نقش تعیین‌کننده ایفا کنند و استفاده از منافع صندوق توسعه ملی نیز، امکان مهم دیگری است که تمرکز علاقه‌مندان بر این فرصت نیز توصیه میشود.
درحال حاضر ایران یکی از امن‌ترین کشورهای منطقه برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در بخش پتروشیمی است. امنیت چه از جهت زیرساختها، چه از جهت برگشت سرمایه، سود بیشتر در قیاس با دیگر صنایع بالادست، حجم عظیم تقاضا در منطقه، دانش‌محور بودن و ...
هم‌اکنون در حالی در ایران با توجه به ثبات سیاسی و امنیت بالا سرمایه‌گذار ان داخلی و خارجی مشغول فعالیت هستند که دور تا دور کشور ما به فاصله بیش از ١٠٠ کیلومتر گروه‌های تروریستی آزادانه به فعالیت‌های خود می‌پردازند و اجازه حضور هیچ سرمایه‌گذار خارجی را در کشور خود نمی‌دهند.
کاهش هزینه تمام شده، امنیت و سرعت انتقال، مهمترین دغدغه‌های سرمایه‌گذار ان برای ترانزیت کالاست که هر سه از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق در گستره مرزهای ایران تأمین شده است، در حالی که پویایی مرزهای ایران به لحاظ اقتصادی با همه کشورهای همسایه، خود شاهدی بر این مدعاست. تبادل انرژی، معاوضه سوآپ نفت، گاز و برقی، صادرات و واردات و ترانزیت کالا با کشورهای مجاور از جمله ترکیه، آذربایجان، ترکمنستان، عراق، پاکستان، افغانستان و کشورهای حاشیه دریای خزر و همچنین شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس و همچنین مبدأ خط لوله صلح در انتقال گاز به کشور چین از مسیر پاکستان و هند، نشان دهنده تأمین اصول سه گانه ترانزیت کالا در ایران است. نقطه هدف‌گذاری برای افزایش حجم ترانزیت کالا در ایران ١٥ میلیون تن در سال است که بعید نیست با لغو شدن تحریم‌ها و گسترش مبادلات تجاری و ورود شرکت‌های معتبر خارجی این حجم در آینده نزدیک افزایش یابد.
یکی از مزیت‌های سرمایه‌گذاری در ایران که هیئت‌های خارجی همواره به آن اشاره می‌کنند، وجود نیروی انسانی ماهر در بخش‌های مختلف مهندسی و ساخت و پیمانکاری است که اهمیت ویژه‌ای در مقایسه با کشورهای رقیب برای ما ایجاد کرده است، هم‌اکنون در ایران هر سه تا چهار سال یک‌بار چهار هزار دانشجو در مقاطع مختلف از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند.
فرمول بلندمدت نرخ خوراک
ایران با تعیین بلند مدت قیمت خوراک گازی مجتمع‌های پتروشیمی خود به نوعی به سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی علاقه‌مند به حضور در این صنعت چراغ سبز نشان داد، چراغ سبزی که تا ١٠ سال آینده روشن خواهد ماند. تا آن موقع قرار است ٢١ درصد از تولید یک میلیارد و ٤٠٠ میلیون متر مکعبی گاز ایران به محصولات پتروشیمی تبدیل شود. امروزه سرمایه‌گذاران در صورت تعیین نرخ‌های بلند مدت خوراک می‌توانند امکان سنجی بهتری برای حضور در طرح‌ها و آینده طرح‌ها داشته و اقدام به سرمایه‌گذاری کنند. تعیین نرخ گاز مصرفی واحدهای پتروشیمی طی بازه زمانی بلندمدت سبب میشود سرمایه‌گذاران، تولیدکنندگان و فعالان در این صنعت طی سال‌های آتی به افق قیمتی مشخصی دست یابند و برای آنها نگرانی از بابت نوسانات عوامل تأثیرگذار بر این فرمول وجود نداشته باشد. اگر بخواهیم علاقه سرمایه‌گذاران را برای حضور در ایران به فعالیت برسانیم، باید سه اصل را رعایت کنیم؛ اول تعیین قیمت خوراک در دراز مدت که قابل رقابت با کشورهای رقیب باشد، دوم ایجاد زیرساختها از سوی دولت و سوم ثبات قوانین.
صنعت پتروشیمی ایران تشنه سرمایه‌گذاری
در حال حاضر برای اجرای ٥٥ میلیون تن پروژه در پتروشیمی به ٣٣ میلیارد دلار سرمایه نیاز است، از این سرمایه‌گذاری می‌توانیم سالانه ٢٦ میلیارد دلار درآمد کسب کنیم. همچنین حدود ١٥ طرح در حال احداث وجود دارد که به عنوان اولویت به آنها توجه ویژه شده است، این طرح‌ها تا ٤ سال آینده به بهره‌برداری خواهد رسید و حدود ١٠ میلیون تن به ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور اضافه خواهد کرد. با نهایی شدن تامین مالی ٧ پروژه متانول در عسلویه نیز حدود ١٠ میلیون تن متانول وارد بازار جهانی خواهد شد. پیش از این توسعه پتروشیمی کشور بیشتر در بخش اتیلن بوده است، زیرا به علت وفور اتان بیشتر محصولات، اتیلن محور شدند و صنایع پایین دستی هم تا حدی که می‌توانستند رشد کردند، اما برای رشد بیشتر این صنایع باید زمینه تولید پروپیلن را فراهم کرد. پروپیلن زنجیره گسترده‌ای از صنایع پایین دستی را ایجاد و تعذیه می‌کند، از این رو برنامه ایران تولید پروپیلن از متانول است تا هم قیمت متانول در بازار نشکند و هم زمینه تولید پروپیلن برای توسعه صنایع پایین دستی در کشور فراهم شود.
بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته از سوی مسئولان شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در کشور در صورت تامین منابع مالی تا ١٠ سال آینده به ١٨٠ میلیون تن درسال می‌رسد که بر این اساس جایگاه نخست منطقه در صنعت پتروشیمی به ایران اختصاص می‌یابد.
تکمیل٦٠ طرح نیمه تمام که ١٠ تا ٩٠ درصد پیشرفت دارند، می‌تواند ظرفیت کنونی تولید سالانه محصولات پتروشیمی را به ١٢٠ میلیون تن در سال افزایش دهد، همچنین با اجرای ٣٦ طرح جدید که به ٤١ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد، ظرفیت تولید سالانه از ١٨٠ میلیون تن در سال فراتر خواهد رفت.
تأمین سرمایه مورد نیاز برای احداث و تکمیل این حجم از طرح‌های پتروشیمی بدون شک تنها با اتکا به منابع داخلی ممکن نیست؛ بنابراین باید سهم ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی درنظر گرفت.
مسئولان ارشد شرکت ملی صنایع پتروشیمی با تاکید براین مطلب که بانک‌های داخلی توان این مقدار سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ایران را ندارند، ضمن استقبال از ورود بانک‌ها و موسسات مالی برای ورود به این صنعت ارزش آفرین اشاره داشتند که در مذاکره اولیه با کشورهای خارجی پس از اجرایی شدن برجام صنعت پتروشیمی ایران آمادگی دارد در دوران پس از تحریم، با کشورهای صاحب نام در این صنعت همکاری کند و در این مسیر تاکنون چند کشور اروپائی که پیشتر نیز در کشورمان حضور داشتند برای حضور دوباره اعلام آمادگی کرده‌اند.
استفاده حداکثری از ظرفیت موجود در صنعت پتروشیمی یکی از راهبردهای پیش‌بینی شده در برنامه ششم این صنعت است که می‌تواند زنجیره ارزش را تکمیل کند، اما حضور سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و به ویژه سرمایه‌گذاران خارجی و تسهیل در حضور آنها باید بیش از پیش افزایش یابد.
در یک دهه گذشته تقریبا می‌توان گفت: سرمایه‌گذاری جدیدی در این صنعت صورت نگرفته است، از این رو این صنعت هم‌اکنون تشنه سرمایه و فناوری خارجی است، از سوی دیگر طرف‌های خارجی به خوبی از ظرفیت‌ها و سودهای کلانی که برای آنها در این صنعت وجود دارد، اطلاع دارند. شرکت‌هایی مثل باسف و لینده آلمان، اکسنس فرانسه، هیوندای کره‌جنوبی، شرکت انگلیسی-هلندی شل و ساسول آفریقای جنوبی و چند شرکت صاحب نام دیگر اکنون با علم بر دستیابی ایران به برجام و لغو تحریم‌های کشور در آینده بسیار نزدیک، آماده مشارکت برای تحقق جهش دوم در صنعت پتروشیمی ایران شده‌اند، آنها خوب می‌دانند که در کشورهایشان سود سرمایه‌گذاری در بانک‌ها حدود یک درصد است، در حالی که این سود در پروژه‌های صنعت پتروشیمی ایران دست کم ٢٠ درصد است.
حدود ۶۲ طرح پتروشیمی نیمه کاره و جدید در ایران مانند ۶۲ منبع جذب سرمایه هستند که با جذب سرمایه در این طرح‌ها و پروژه‌های جدید، عقب ماندگی‌های صنعت پتروشیمی نسبت به سند چشم‌انداز جبران میشود. ۷۵ میلیارد دلار طرح جدید برای صنعت پتروشیمی ایران تعریف شده است و عمده آنها باید از طریق فاینانس خارجی و به ویژه چین تامین شود.
بر اساس گزارش موسسه وود مکنزی، که یگ گروه تخصصی تحقیقاتی در زمینه انرژی، فلزات و معدن کاری در اسکاتلند است، ایران در مسیر توسعه بیشتر مجتمع‌های پتروشیمی خود قرار دارد و به این منظور این کشور طرح‌های مهمی برای جذب سرمایه مستقیم خارجی بهویژه از جانب سرمایه‌گذاران اروپایی برای توسعه بخش پتروشیمی دارد.
افسر حسین، کارشناس موسسه وود مکنزی که در زمینه الفین‌ها و پلی الفین‌ها تخصص دارد، معتقد است ایرانی‌ها «طرح‌های بسیار بلندپروازانه‌ای برای توسعه صنعت پتروشیمی خود دارند و پروژه‌های فراوانی در فازهای طراحی و ساخت دارند.»
حسین افزود: ایران در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه از نظر خوراک گازی بخش پتروشیمی یک کشور با هزینه پایین است، زیرا به استثنای قطر، سایر کشورها دارای منابع محدود ارزان قیمت گازی هستند.
ما معتقدیم ایران می‌تواند ٧٠ میلیارد دلار سرمایه جذب کند، اما این مسئله در دراز مدت امکان‌پذیر است و این تایید می‌کند که این کشور یک فرصت جذاب برای سرمایه‌گذاری است. در مقابل، صنعت تولید شیل اویل آمریکا در یک دهه‌ای که از زمان پیدایش گذشته در ٢٠٠ پروژه ١٣٠ میلیارد دلار سرمایه جذب کرده است.
بر اساس گزارش وود مکنزی، بخش پتروشیمی ایران در سال ٢٠١١ یعنی پیش از تحریم‌ها حدود ١٥ میلیارد دلار سرمایه جذب کرد و در نتیجه کاهش تحریم‌ها از سال ٢٠١٤ قادر به احیای بخش پتروشیمی خود شده است.
صنایع پایین دستی پتروشیمی رقیب جدید صنایع بالادستی
امروز مزیت‌های توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی در دنیا بر هیچ کس پوشیده نیست، مزیت‌های‌هایی که سرمایه‌گذاران را بیشتر به سمت این صنایع می‌کشاند، همین مثال در این بحث نشان می‌دهد که نرخ بازگشت سرمایه در صنایع بالادستی حدود ١٠ تا ١٥ درصد و در صنایع پایین‌دستی ٣٥ درصد است و یا ارزش یک میلیون تن محصولات خام پتروشیمی معادل ٣٠٠ میلیون دلار است، اما اگر همین محصولات خام تبدیل به مصنوعات شود، ٦٧٠ میلیون دلار عاید کشور میشود. بعد از افزایش قیمت خوراک پتروشیمی‌ها در سال ٩٣ بسیاری از مجتمع‌های در حال تولید در ایران در اظهارنظر‌های مختلف از علاقه خود برای توسعه زنجیره ارزش افزوده در اطراف مجتمع‌های خود خبردادند و برای تحقق این امر شروع به مذاکرات به شرکت‌های توسعه دهنده خارجی کردند، در این میان تاکنون قراردادهای زیادی در این زمینه منعقد شده که قرارداد طرح پنتان عسلویه به صورت EPC+F میان گروه سرمایه‌گذاری انتخاب از ایران و شرکت PIELDS از کره جنوبی یکی از آنهاست. به نظر می‌رسد دست‌اندرکاران و تیم‌های مذاکره کننده ایرانی امروز بیش از هر زمان دیگر به ارزش افزوده موجود در صنایع پایین دستی پتروشیمی پی برده‌اند.
سرمایه‌گذاران خارجی در طیف گسترده‌ای تقاضای همکاری با صنعت پتروشیمی ایران را دارند. به عنوان مثال هم‌اکنون ژاپنی‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری در واحدهای یوتیلیتی متمرکز، الفین، آمونیاک، هندی‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری در واحدهای اوره، کره جنوبی‌ها به دنبال سرمایه‌گذاری در واحدهای سوختی و آروماتیکی و اروپایی‌ها به دنبال حضور در واحدهای GTTP و پایه هستند. اما جالب است بدانید که با بازشدن فضای سیاسی، شرکت‌های بزرگ اروپایی علاقه‌مند به حضور در محصولات پایه و پایین دستی پتروشیمی ایران هستند و این موضوع نشان از اهمیت این صنعت برای شرکت‌های اروپایی دارد.
در حال حاضر، مزیت رقابتی فرآورده‌های پتروشیمی به ویژه در بخش پایین دستی در مقابل فروش نفت‌وگاز سبب شده است که این گروه از صنایع در کانون توجه قرار گیرد و با توجه به نقش مهم این صنایع در توسعه اقتصادی و اجتماعی و نیز وجود ظرفیت‌های بالقوه در کشور، صنعت پتروشیمی با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های قابل توجه برای صنایع داخلی و خارجی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، به طوری که مرضیه شاهدایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، مذاکره و حضور شرکت‌های خارجی در این صنعت را در گرو ایجاد زنجیره کامل پتروشیمی می‌داند و تاکید دارد که صنایع تکمیلی پتروشیمی امروز هر دو طرف اهمیت زیادی دارد.
ناگفته نماند با توسعه صنایع بالادستی و میانی پتروشیمی در سال‌های گذشته، گام‌های مهمی در تکمیل زنجیره ارزش این صنعت برداشته شده، اما خام فروشی همچنان مهمترین مزیت این صنعت در ایران به شمار می‌رود و این در حالی است که داده‌های موجود حاکی از آن است که حدود ٧٠ درصد ارزش افزوده صنعت پتروشیمی در صنایع تکمیلی محقق میشود و این بخش همراه و همگام با صنایع بالادستی توسعه نیافته است.