ماه های پایانی سال ۲۰۱۴ میلادی بود که قیمت جهانی هر بشکه نفت خام به زیر ۶۰ دلار رسید و این رویداد موجب سرآغاز دوره ای جدید در بازار نفت و اقتصاد های نفتی جهان گشت. پس از پایان آن سال و درست در ماه های نخست سال ۲۰۱۵ قیمت نفت اندکی افزایش یافت، لیکن تا اوایل سال 2016 قیمت کاهشی و در سال های 2018-2016 قیمت نفت از 40 تا 60 دلار در هر بشکه افزایش یافت و نهایتاً در طی نیمه نخست سال 2018 حتی نزدیک به 80 دلار در هر بشکه نیز رسید. در دوران طی شده کاهش قیمت نفت موجب شد تا بسیاری از کشورها و به تبع بنگاه های اقتصادی جهان دچار بحران مالی شده و تحلیلگران شروع به گزارش دهی آثار سوء کاهش قیمت نفت شوند، لیکن آیا واقعا دیدگاه مثبتی هم در خصوص کاهش قیمت وجود داشت؟
برای پاسخ به سوال مذکور جواب آری نیز وجود دارد، لیکن جامعه عمومی و
متاسفانه تحلیلگران نمی توانند بین خطوط را بخوانند و به تصویر بزرگی که در طولانی
مدت بدست خواهد آمد بنگرند. همانگونه که قیمت های پایین نفت می تواند در کوتاه مدت
برای شرکت های نفتی بد بوده و سود خوبی برای آنها به همراه نداشته باشد بر عکس برای
صنعت نفت در طولانی مدت مناسب است. حال سوال پیش می آید که چگونه این موضوع اتفاق
می افتد؟ در ادامه پاسخ را خواهیم یافت.
هنگامی که قیمت نفت شروع به سقوط می کند، به همراه آن در بازار رکودی
اتفاق می افتد و سود شرکت ها کاهش می یابد.
در نهایت شرکت ها شروع به از دست دادن سرمایه می کنند. با این حال و البته با گذشت
زمان، شرکت های نفتی شروع به تطبیق خود با واقعیت قیمت جدید نفت می کنند و ما شاهد بودیم که عمده آنها به خصوص در میادین
شیل شمال آمریکا توانستند سود خود را در قیمت پایین نفت و هر قیمتی که باشد، به دست
آورند.
واقعیت امر این است که بسیاری از شرکت های نفتی به طور موثر و در شرایطی
که قیمت نفت بالاست کار نمی کنند. آنها در قیمت های بالای نفت به نقطه ای می رسند که
دیگر نمی توانند متوجه شوند که می توانند با کمترین دارایی خود بیشترین کار را انجام
دهند. لیکن زمانی که آنها با واقعیت دوران سخت کاهش قیمت نفت مواجه می شوند به دو
دسته تقسیم می شوند: دسته اول خود را با شرایط جدید وفق داده و از رکود به بهبود گام
بر می دارند و دسته دوم به دلیل عدم تطابق، ورشکست شده و محیط بازار را ترک می کنند.
بر این اساس دسته اول متوجه می شوند که می توان بسیاری از فعالیت ها را بهبود داده
و حتی کارآمد تر به انجام رساند. در نهایت، آنها قادر به ماندن در بازار و به دست آوردن
سود در هر قیمتی از نفت می شوند، فقط ممکن است برای رسیدن به نقطه بهبود و شرایط
بهینه نیاز به سپری شدن زمان باشد.
بر خلاف شرکت های نفتی، هنگامی که یک رکود در بازار اتفاق می افتد، صنعت
نفت معمولاً حال خوبی ندارد. قیمت های بالای نفت مصرف کنندگان را متوقف و دلسرد می
کند و آنها مجبور به گشتن به دنبال جایگزین ارزان تر می کند. هنگامی که این اتفاق می
افتد، سهم جهانی بازار نفت کاهش یافته و آینده صنعت نفت تهدید می شود.
بر عکس موضوع فوق الذکر هم کاملاً درست است، هنگامی که قیمت نفت پایین
می آید و به سطحی می رسد که برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان مناسب است، سهم بازار
جهانی آن افزایش می یابد. وقتی نفت ارزان می شود، به دلیل کاهش قیمت، مصرف آن افزایش
می یابد. در حقیقت این موضوع دقیقاً همان شرایطی است که در جریان رکود بازار فعلی نفت
جهان اتفاق افتاده است.
براساس گزارشات شرکت BP، بررسی آمار جهانی انرژی طی سال های 2017-2015، نفت خام نخستین بار
در سال 1999 سهم بازار جهانی خود را به دست آورده است. افزایش سهم بازار نفت خام در
سال 2015، نتیجه مستقیم قیمت پایین نفت بوده است. واضح است که قیمت های پایین نفت موجب
تعدیل در بازارهای انرژی شده که موجب بالا رفتن تقاضای نفت در برخی از بازارها نیز
گشته است.
شکل-1:
تولید و مصرف نفت به تفکیک مناطق جهان در سال 2015
شکل-2:
درصد سهم مصرف انرژی اولیه جهانی به تفکیک نوع سوخت در سال 2017
شکل-3:
تولید و مصرف نفت به تفکیک مناطق جهان در سال 2017
در سال 2015، مصرف جهانی نفت با 9/1 میلیون بشکه در روز (9/1 درصد) افزایش
یافت. چنین رشدی در تقاضای جهانی نفت به طور قابل توجهی چشمگیرتر از افزایش 1.1 میلیون
بشکه در روز در سال 2014 بوده و تقریباً عدد مذکور دو برابر میانگین تاریخی تقاضای
نفت تا آن زمان بوده است. همچنین در سال 2017 و با اندکی افزایش قیمت نفتخام، مصرف
جهانی آن به 7/1 میلیون بشکه در روز افزایش یافت و نفت خام به عنوان سوخت فسیلی پیشرو
در جهان باقی ماند که هم اکنون حدود 2/34 درصد از مصرف انرژی جهان محسوب می شود. ارقام فوق
که توسط گزارش بررسی آمار جهانی انرژیBP ارائه گردیده نشان می دهد که قیمت پایین قیمت نفت
برای محیط صنعت نفت منفعت بیشتری نسبت به قیمت های بالای نفت دارد. تا زمانی که سهم
جهانی بازار نفت در حال افزایش است، صنعت نفت در وضعیت خوبی قرار دارد.
با افزایش تهدید صنعت نفت نسبت به سایر صنایع، به ویژه توسط صنعت خودروهای
الکتریکی، بهترین گزینه برای صنعت نفت وضعیت قیمت پایین نفت است، که به نفع تولید کنندگان
و مصرف کنندگان است. بر این اساس هدف اصلی این است که نفت جهت به حرکت در آوردن
چرخ های اقتصادی استفاده شود و صرفاً به عنوان منبع درآمد مالی و تأمین بودجه نباشد.
اگر با هدف اول قدم برداشته شود، هنوز می توان درآمد مالی داشت، اما هنگامی که در مورد
دوم تمرکز شود، ممکن است در شرایط سخت همه چیز را از دست برود.
پس از بررسی جهانی موضوع دیدگاه مثبت
به کاهش جهانی قیمت نفت می توان نگاهی گذرا به آثار کاهش قیمت و تأثیر آن در اقتصاد
ایران نیز نمود که در شرایط موجود و امکان کاهش صادرات نفتی و علیرغم عدم تطابق
شرکت ملی نفت با شرایط جاری می تواند فرصتی باشد تا بتوان سهم نفت در بودجه کشور را
کاهش داده و در بلند مدت از مزایای آن به نفع اقتصاد کشور بهره برد.
واقعیت امر این است که تغییر استراتژی
متناسب با تغییر شرایط بین المللی، یکی از مهم ترین آموخته هایی بود که بسیاری از
کشورها و شرکت‌های بین‌المللی حتی در حوضه نفت در دوران کاهش قیمت نفت از آن بسیار
بهره بردند. لیکن نگاهی گذرا به عملکرد شرکت‌های ملی نفت در کشورهای که اقتصاد
نفتی دارد نشان می‌دهد دوران کاهش قیمت در عملکرد آنان تغییر چشم‌گیری ایجاد نکرد.
بر این اساس می توان دریافت مشکلات ساختاری در نحوه مدیریت شرکت‌های نفتی که ملی
هم هستند، مانع بزرگی بر سر راه آنها برای ایجاد تغییر بوده است. موضوع مهم بعدی
وابستگی زیاد بودجه دولتی به فروش نفت است. موضوع جالب و تجربه پیش روی نیز نشان
می دهد افزایش قیمت نفت چندان به نفع سیستم دولتی به خصوص صنعت
نفت ایران نبوده و تنها منجر به افزایش هزینه های جاری شده است، در عین حال نفت
ارزان نیز دستاورد چندانی برای صنعت نفت ایران و اصلاح ایرادهای آن نداشته است. بنابراین
به نظر می‌رسد تغییرات ساختاری، الگو گرفتن از نمونه های بین المللی و داخلی نمودن
شاخص های قابل تطبیق در نمونه های موفق دنیا می تواند موجب بهینه‌سازی ساختار این
شرکت عظیم نفتی و تغییر در شیوه توزیع منابع آن گردد.
عبدالصمد رحمتی
کارشناس اقتصادی نفت و انرژی