58 سال از
تشکیل کارتل نفتی مهم جهان، اوپک، می‌گذرد.
در تمامی
این سال‌ها به
جز 5 کشور موسس این سازمان که ایران، عراق، عربستان سعودی، ونزوئلا و کویت بودند، کشورهای دیگری نیز متقاضی عضویت شدند که در نهایت اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام را به 13 کشور رساند. اما به جز امریکا که تقریبا در هیچ دوره زمانی قرابتی با این سازمان و اعضایش نداشته است، یکی دیگر از بازیگران مهم نفت خام نیز هیچ وقت به عضویت اوپک در نیامد؛ سرزمین تزارها. شرکت گازپروم، تاریخچه استفاده از «نفت» در
روسیه را به اواسط قرن 16 میلادی نسبت می‌دهد. زمانی
که مسافران در سفرنامه‌هایشان از استفاده مردم از نفت روی سطح رودخانه‌ها
خبر می‌دادند. استفاده مردم از این نفت استفاده «دارویی» و مشابه
آن بوده
است.
طبق
اطلاعات همین گزارش، روسیه در ابتدای قرن
19 صاحب 30 درصد از تولید نفت
خام جهان بود که البته
بخش مهمی از آن تولید
نفت خام باکو محسوب می‌شد.
اما روس‌ها عمده
سرمایه‌گذاری
خود روی توسعه و افزایش تولید
نفت خام را پس از
جنگ جهانی دوم انجام دادند و در نتیجه
در حدود سال 1951 نزدیک به 45 درصد از
تولید نفت خام روسیه ناشی ازسرمایه‌گذاری‌های جدید
به حساب
می‌آمد.
این
دوره دقیقا همزمان با آن رخ
داد که دولت ونزوئلا
در اعتراض به قانون جدید
مالیاتی هفت خواهران نفتی در این کشور،
تصمیم گرفت
مذاکرات با کشورهای تولید کننده نفت خام
در خاورمیانه که یک سوم
تولید نفت خام دنیا را در دست
داشتند آغاز کند. مذاکراتی که به نوعی
نخستین جرقه‌های شکل‌گیری
اوپک محسوب می‌شود.
مسکو،
در ابتدا هرگز در گروه هدف
کشورهای موسس سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام قرار نداشت. طبق آن‌چه که
فواد روحانی نخستین دبیر کل اوپک در
کتاب خاطرات خود ذکر کرده است «اتحادیه‌ی
عرب» که
از مدت‌ها قبل
سودای شکل دادن یک کارتل نفتی
را در سر داشت،
از ایران و ونزوئلا نیز
به عنوان دو تولیدکننده عمده
در نخستین کنگره‌ی نفی
اعراب در 1959 دعوت کرد. این کشورها منافع مشابهی با یکدیگر داشتند،
حال آنکه منفعت اتحاد جماهیر شوروی متفاوت از آن‌ها
به نظر می‌رسید.
نخستین
قطعنامه‌ی اوپک
که در 1960 تهیه شد فضای متفاوت
میان کشورهای موسس این سازمان در آن زمان
و اتحاد جماهیر شوروی را به خوبی
به تصویر می‌کشد. در
این قطعنامه عنوان شده است: «کشورهای عضو
از شرکت‌های نفتی
درخواست خواهند کرد که قیمت‌های
خود را ثابت نگه
دارند و از نوسانات
غیر ضروری قیمت‌ها پرهیز
کنند. این کشورها خواهند کوشید تا با وسایلی
که در دست دارند
قیمت‌ها را
به وضعی که پیش از
تنزل داشتند برگردانند. هرگاه در نتیجه‌ی
اوضاع و احوال تازه‌ای
که رخ می‌دهد،
به نظر شرکت‌های نفتی
تغییر قیمت ضرورت داشته باشد، باید با کشورهای عضو
وارد مذاکره شوند و وضع را
کاملا به آن‌ها
توضیح دهند»
جدا
از اینکه شوروی نسبت به 5 موسس اوپک
در مرحله‌ای متفاوت
از صنعتی بودن قرار داشت، از لحاظ ماهیت
حاکمیت نیز به نظر نمی‌رسید
بتواند تصمیمات در خصوص سطح
تولید نفت خام خود را با استناد
به چند تصمیم دیگر اتخاذکند.
این
مسئله هنوز نیز از حیز انتفاع
ساقط نشده است؛ اما به نظر می‌رسد روسیه پس از آزمون موفقیت‌آمیز طرح کاهش تولید نفت خام، از ظن خود خواهان یار شدن با اوپک است. الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه مرداد ماه سال گذشته عنوان کرد که طرح کاهش تولید توانسته است در 6 ماه معادل 350 میلیون بشکه نفت خام را از بازار جمع کند. این به معنای پایبندی بیش از صد در صدی به طرح کاهش تولید بود که هدف آن کاستن روزانه 1 میلیون و 800 هزار بشکه از مازاد عرضه نفت خام محسوب می‌شد.
پس از این اظهار نظر، هر دو طرف اوپک و روسیه سیگنال‌هایی را در خصوص شکل دادن به همکاری نفتی موفقی که از سال 2016 آغاز شده بود ارسال کردند. فوریه سال جاری میلادی سهیل المزروعی وزیر انرژی امارات و رئیس دوره‌ای اوپک، در گفت‌و‌گویی با یک رسانه داخلی این کشور از تهیه پیش‌نویسی خبر داد که چارچوب بلند مدت اتحاد
24 کشور تولید کننده نفت خام را تعیین می‌کند.
این اظهارات نشان داد موضوع قرار گرفتن مسکو در کنار اوپک، هر چند با شکلی متفاوت، چیزی فراتر از حرف و سخن است. بعد از آن وزیر انرژی روسیه در مقاطعی اظهاراتی را در خصوص آینده همکاری نفتی با اوپک مطرح کرد؛ اما ادامه یافتن همکاری‌ها حتی با پایان دادن پیش از موعد طرح کاهش تولید، نشان داد بنیان‌های ابتدایی شکل دادن به نیرویی جدید در بازار نفت که شاید هنوز برای مشخص کردن شکل آن زود باشد، گذاشته شده است.
در حالی که بسیاری اعتقاد دارند پیوند اوپک و مسکو، ریشه‌های اشتراکی کافی را نداشته و تنها می‌تواند در شکلی خاص از بازار معنا یابد، الکساندر نواک وزیر انرژی روسیه در تازه ترین اظهار نظرخود صراحتا نوامبر سال 2019 را زمانی احتمالی برای شکل دادن به سازمانی مشترک میان اعضای اوپک و روسیه نام برد.
این پیوند علاوه بر معنایی که در زمان سست شدن اوپک می‌تواند برای بازار نفت خام داشته باشد، چیزی است که ایالات متحده برای سال‌ها از آن هراس داشته است.
سازمان سی آی ای در سال
2011 سندی را مربوط به سال 1983 منتشر کرد که نشان می‌داد امریکا با دقت و جزئیات زیادی نخستین تماس‌های برقرار شده میان اتحاد جماهیر شوروی و اوپک را دنبال کرده است.
حتی با وجود اینکه این تماس به منظور نزدیک شدن دو طرف به یکدیگر انجام نگرفته بود.
قرار گرفتن روسیه در کنار اوپک، که در واقع پیوند مسکو-ریاض را تقویت می‌کند، از جنبه‌های مختلفی بسیار مهم است. اما تجربه نشان می‌دهد برای آنکه ماهیت این همکاری دقیقا مشخص شود باید منتظر ایستاد و سیر و جهت وقایع را با دقت دنبال کرد.
نادی صبوری