آرایش مشتریان نفت ایران
دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا در 8 ماه مه خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد و به مشتریان نفتی ایران تا 4 ماه نوامبر(13 آبان) مهلت داد که به خرید نفت از ایران پایان دهند. بر اساس گفته‌های مقامات آمریکایی دولت این کشور به دنبال قطع کامل صادرات نفت‌خام و میعانات گازی ایران است. با این حال غالب کارشناسان بر این باورند که هدف ترامپ مبنی به «قطع صادرات نفت ایران» محقق نخواهد شد. چراکه از سویی نه همه خریداران نفت ایران توان جایگزین کردن تمامی نفت ایران با نفت کشورهای دیگر دارند و نه می‌توانند کاملا از مزایای اقتصادی خرید نفت از تهران چشم‌پوشی کنند. مانع دیگر قطع صادرات نفت ایران، قیمت نفت خواهد بود. قطع جریان کلی صادرات ایران نفت را با جهش قیمتی مواجه خواهد کرد. این موضوع نه تنها به اقتصاد کشورهای متقاضی نفت لطمه خواهد زد، بلکه می‌تواند اقتصاد آمریکا را که در سال‌های اخیر به الگوی اقتصاد کشورهای نفتی نزدیک شده است نیز تحت تاثیر قرار دهد. در کنار این عوامل، «تجربه ایران از تحریم‌های 2012 تا پایان 2015»، «ناوگان گسترده شرکت ملی نفتکش ایران» و «اختلاف برخی کشورهای خریدار نفت با دولت ترامپ» همگی می‌توانند جریان صادرات نفت ایران را حفظ کنند. بنابراین در بدبینانه‌ترین حالت پیش‌بینی می‌شود بعد از شروع تحریم‌ها در ماه نوامبر میزان خرید نفت از ایران به حدود 800 هزار بشکه در روز برسد؛ برآوردهای دیگر از رسیدن میزان صادرات نفت ایران به حدود یک میلیون بشکه در اواسط سال آینده میلادی خبر می‌دهند. در ادامه این گزارش، سعی شده واکنش و آرایش خریداران نفت ایران بعد از اعمال تحریم‌ها پیش‌بینی شود. با این حال همانطور که تحلیلگران خارجی بارها اقرار کرده‌اند این روزها پیش‌بینی هر عاملی که به نوعی با تصمیمات کاخ سفید مربوط است، بسیار دشوار و ممکن است با گذشت زمان وقایع به شکل دیگری رغم بخورد.
ژاپن؛ فشار برای کسب معافیت
این کشور همواره یکی از خریداران نفت‌خام ایران بوده است. شرکت پالایشی جی‌ایکس نیپون که بزرگترین شرکت پالایشی ژاپن است و شرکت کوسمو با ظرفیت پالایشی ۵۰۰ هزار بشکه در روز خریداران نفت ایران در ژاپن هستند. ژاپن تا پیش از آغاز دوران قبلی تحریم‌ها در سال 2012 روزانه بیش از 300 هزار بشکه از ایران نفت خریداری می‌کرد، این کشور حتی در دوران قبلی تحریم‌ها یعنی در فاصله سال‌های 2012 تا پایان 2015 به خرید خود از ایران ادامه داد و به طور متوسط روزانه 178 هزار بشکه از ایران نفت وارد کرده است. با این حال بعد از برجام و رفع تحریم‌ها در میزان خرید ژاپن از ایران تغییری ایجاد نشد؛ در فاصله ژانویه 2016 تا ماه جولای سال جاری به طور متوسط روزانه 192 هزار بشکه از ایران به این کشور نفت صادر شده است.
دولت این کشور می‌گوید از آنجایی که خرید نفت ژاپن از ایران در بعد از برجام افزایش چندانی نیافته، حال باید شامل معافیت‌های دولت آمریکا شود و این کشور بتواند به خرید خود از ایران ادامه دهد. وزیر اقتصاد، تجارت و صنعت این کشور نیز اخیرا اعلام کرد که برای کسب معافیت به آمریکا اصرار می‌کند. شواهد نشان می‌دهد دولت ژاپن تحت فشار شرکت‌های پالایشی این کشور برای کسب معافیت از دولت آمریکا قرار دارند. با این حال پیش‌بینی می‌شود اگر ژاپن نتواند معافیت از تحریم خرید نفت ایران را به دست آورد، در ماه آینده میلادی یعنی یک ماه پیش از اجرایی شدن برجام خرید نفت از ایران را متوقف کند. اخیرا پلاتس با انتشار خبر بارگیری یک فروند نفتکش در پایانه خارک به مقصد ژاپن، آن را آخرین محموله خریداری شده توسط این کشور از ایران نامید. بر اساس این گزارش محموله یادشده 2اکتبر، یعنی سه روز پیش از آغاز تحریم‌ها به ژاپن می‌رسد و تلاش‌ها برای کسب معافیت از دولت آمریکا ادامه دارد.
کره‌جنوبی؛ خریدار میعانات گازی ایران
این کشور بزرگترین خریدار میعانات گازی ایران است و سومین مشتری بزرگ نفت و میعانات گازی کشور در آسیا محسوب می‌شود. کره‌جنوبی در دوران تحریم‌های قبلی حدود نیمی از میزان خرید خود از ایران کاست و به طور متوسط روزانه 133 هزار بشکه از ایران نفت خریداری کرد. اما با اجرایی شدن برجام این کشور خرید خود از ایران را افزایش داد و به بیش از 330 هزار بشکه در روز رساند. هاناوا توتال و اس‌کا انرژی و هیوندا اویل سه شرکت پالایشی خریدار نفت ایران در کره‌جنوبی هستند.
این کشور نیز در تلاش برای کسب معافیت از تحریم‌های آمریکا برای تداوم خرید نفت از ایران است. در هفته‌های اخیر رویترز خبری مبنی بر توقف خرید نفت کره‌جنوبی از ایران از ماه جولای منتشر کرد. هرچند سفارت کره‌جنوبی در ایران اعلام کرده دولت این کشور در حال انجام مذاکراتی سخت با آمریکا است تا بتواند نظر موافق واشنگتن را برای ادامه خرید نفت از ایران جلب کند، اما از آنجایی که کره‌جنوبی یکی از متحدان آمریکا در آسیا است، پیش‌بینی می‌شود در صورت عدم کسب معافیت از دولت آمریکا، درکنار ژاپن پیش از دیگر مشتریان نفت ایران، خرید خود را متوقف کنند. این کشور در ماه آگوست واردات خود از ایران را کاهش داده و در ماه جاری نیز نفتی از ایران خریداری نکرده است. پالایشگاه‌های کره‌جنوبی میعانات گازی استرالیا، نروژ، قطر و آمریکا را جایگزین میعانات‌گازی ایران خواهند کرد.
هند؛ کاهش 50 درصدی خرید
هند دومین خریدار بزرگ نفت ایران محسوب می‌شود. این کشور در دوران تحریم‌ها به طور متوسط روزانه 250 هزار بشکه از ایران نفت خریداری می‌کرد، اما با اجرایی شدن برجام خرید خود را افزایش داد. به طوریکه در فاصله ژانویه 2016 تا جولای 2018 به طور متوسط بیش از 500 هزار بشکه از ایران نفت خریداری کرده است. با این حال هند در سال گذشته میلادی در مقطعی با شرکت ملی نفت ایران بر سر توسعه یک میدان گازی با نام «فرزاد بی» به اختلافاتی برخورد و واردات نفت خود را در برخی ماهها به حدود 250 هزار بشکه در روز کاهش داد. با ورود دولت و وزارت امور خارجه، اختلافات بین شرکت ملی نفت و دولت هند کم‌رنگ شد و این کشور مجددا ورادات خود از ایران را افزایش داد. هند در حال حاضر بعد از چین بیشترین رشد تقاضا برای نفت را به خود اختصاص داده و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده رشد فزاینده این کشور برای انرژی ادامه یابد. از این رو هند به منابع انرژی در هر کجای دنیا از جمله ایران برای ادامه مسیر توسعه اقتصادی خود نیاز دارد. به خصوص آنکه ایران برخی تخفیف‌ها و مزایا برای مشتریان نفتی خود در نظر گرفته است. از این رو است که هند در اولین روزها بعد از خروج از برجام با قاطعیت اعلام کرد که از قوانین فرامرزی آمریکا برای تحریم خرید نفت از ایران تبعیت نخواهد کرد. اساراویل پالایشگاهی با ظرفیت ۴۰۰ هزار بشکه در روز، سه پالایشگاه‌های پارادیپ، چنای و منگلار با مجموع ظرفیت پالایشی 800 هزار بشکه در روز و شرکت پالایشی ریلیانس، بزرگترین مجتمع پالایشی جهان با ظرفیت ۲/۱ میلیون بشکه در روز 5 خریدار بزرگ نفت ایران در هند هستند.
این کشور ماه گذشته میلادی خرید نفت از ایران به شدت کاهش داد. برآوردها نشان می‌دهد واردات نفت هند در ماه آگوست به حدود 530 هزار بشکه در روز رسیده که نسبت به ماه جولای 32درصد کاهش را نشان می‌دهد. با این حال دولت هند به پالایشگران این کشور اجازه داد برای واردات نفت از هند، از نفتکش‌ها و بیمه ارائه شده از سوی ایران استفاده کنند و از سوی دیگر مقامات این کشورها اعلام کرده‌اند که قطع خرید نفت از ایران غیرممکن است. رشد شدید قیمت بنزین در این کشور در ماه‌های اخیر عامل دیگری است که هند را به ادامه خرید نفت ایران ترغیب می‌کند.
با این حال اخیرا وزیر امور خارجه آمریکا و وزیر دفاع این کشور به دهلی سفر کردند، یکی از ماموریت‌های این دو مقام عالی دولت ترامپ متقاعد کردن هند برای قطع خرید نفت از ایران بود. هرچند مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کرد که برای برخی مشتریان معافیت‌هایی در نظر خواهد گرفت، اما او تاکید کرد همه کشورها باید در نهایت خرید نفت از ایران را متوقف کنند. تحلیلگران بر این باورند که ممکن است هند در نتیجه مذاکره با آمریکا نیمی از خرید نفت خود از ایران را حفظ کند. آنطور که آمار ردگیری نفتکش‌ها نشان می‌دهد، دهلی در ماه‌های منتهی به آغاز تحریم‌ها یعنی در ماه‌جاری و ماه آینده میلادی روزانه حدود 350 تا 360 هزار بشکه از ایران نفت وارد خواهد کرد.
چین؛ تداوم خرید نفت از ایران
چین بزرگترین خریدار نفت ایران محسوب می‌شود، این کشور بعد از برجام خرید خود از ایران را 30 درصد افزایش داد و به بیش از 630 هزار بشکه در روز رساند. چین بارها اعلام کرده که از دستورات دولت ترامپ برای توقف خرید از ایران تبعیت نخواهد کرد، با این حال مقامات این کشور به فرستاده دولت ترامپ وعده داده‌اند که بعد آغاز تحریم‌ها افزایشی در واردات نفت خود از ایران لحاظ نکنند. آنچه امیدواری‌ها نسبت به تداوم خرید چین از ایران را افزایش می‌دهد، اختلافات تجاری است که این کشور با دولت ترامپ دارد. ترامپ بر واردات برخی کالاها از چین تعرفه وضع کرده و چین نیز در اقدامی تلافی جویانه بر واردات برخی کالاها از آمریکا تعرفه گذاشته است. علاوه بر آن کارشناسان می‌گویند در دوران قبلی تحریم‌ها نیز که چین فعالیت هسته‌ای ایران را محکوم کرده و با دولت آمریکا همراهی می‌کرد، واردات نفت از ایران را چندان کاهش نداد. عمده واردات نفت این کشور توسط شرکت‌های دولتی انجام می‌شود. سه شرکت دولتی ساینوپک، به عنوان بزرگترین شرکت پالایشی آسیا، شرکت ژوهای ژنرانگ به عنوان یک معامله‌گر دولتی و چاینا پترولیوم‌اند کمیکال که پالایشگاه‌های بسیاری را در چین مدیریت می‌کند سه خریدار نفت ایران در چین هستند.
این کشور از ماه گذشته محموله‌های خریداری شده توسط ایران را توسط تانکرهای متعلق به شرکت ملی نفتکش ایران حمل کرد. واردات این کشور در ماه آگوست به رقم بی‌سابقه 830 هزار بشکه در روز رسید، هرچند ممکن است رشد خرید چین در ماه‌های آتی ادامه نیابد اما کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که چین هیچ‌گاه خرید نفت از ایران را قطع نکند.
ترکیه؛ نیاز به نفت ایران
این کشور در نیمه اول سال جاری میلادی تقریبا نیمی از نفت وراداتی خود را از ایران خریداری کرده است. توپراش، تنها شرکت پالایشی ترکیه، نفت ایران را در دو پالایشگاه ایزمیر و ایزمیت پالایش می‌کند. خرید نفت این کشور سال گذشته به دلیل کاهش خرید نفت اورال روسیه، به طور پیوسته افزایش یافت و در چند ماه اخیر حدود ۲۵۰ هزار بشکه در روز بوده است. ترکیه مانند چهار مشتری بزرگ ایران در آسیا در دوران تحریم‌ها به واردات نفت از ایران ادامه داد و روزانه حدود 100 هزار بشکه از کشورمان نفت خریداری کرد. دولت ترکیه خود در حال حاضر اختلافات شدیدی با دولت آمریکا دارد و اعلام کرده در برابر تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران مقاومت خواهد کرد. از سوی دیگر این کشور نیز در ماه‌های اخیر با مشکلات اقتصادی بسیاری مواجه شده که افت ارزش لیر در برابر دلار یکی از نتایج آن بوده است. از این رو ترکیه نیز در حال حاضر به نفت ایران که قیمتی جذاب دارد و می‌تواند آن را با ارز محلی یا معامله کالا به کالا خریداری کند، بیش از هر زمان دیگری نیاز دارد. بنابراین پیش‌بینی می‌شود ترکیه نیز بعد از اعمال تحریم‌ها به خرید نفت از ایران ادامه دهد.
اروپا؛ رفتار متناقض در برابر ایران
در دوران قبلی تحریم‌ها کشورهای اروپایی به طور کامل خرید نفت از ایران را متوقف کردند. اما یک ماه بعد از اجرایی شدن برجام یعنی در فوریه سال 2016 اولین محموله از ایران راهی کشورهای اروپایی شد. ایتالیا، فرانسه و یونان سه کشور خریدار بزرگ نفت ایران بودند، لهستان نیز قبل از اعلام خروج آمریکا از برجام به جمع خریداران اروپایی نفت ایران پیوسته بود. این کشورها در مجموع بین 500 تا 600 هزار بشکه از ایران نفت وارد می‌کردند. هرچند اتحادیه اروپا از بدو خروج ترامپ از برجام با تحریم ایران مخالفت کرد، با این حال اتحادیه اروپا نمی‌تواند شرکت‌های بزرگ و چند ملیتی از جمله توتال فرانسه و انی ایتالیا را که تجارت بزرگ و گسترده‌ای با آمریکا دارند، به معامله با ایران وادار کند. از این رو است که شرکت‌های بزرگ اروپایی اولین شرکت‌هایی بودند که خرید نفت از ایران را متوقف کردند. با این حال تحلیلگران بر این باورند که اگر اتحادیه اروپا به دفاع از ایران ادامه دهد، شرکت‌های کوچک پالایشی که روابط تجاری گسترده‌ای با آمریکا ندارند به خرید نفت از ایران ادامه دهند.