آیا کارت سوخت کار ساز است؟

اخیرا بحث درباره موضوعاتی چون کارت سوخت دو نرخی شدن قیمت سوخت و ... به میان دولت مردان و مجلس نشینان آمده است. مهمترین عاملی که موجب شده مجددا مسئولین درباره مفاهیمی چون «اصلاح قیمت‌» به گفت‌وگو بنشینند، آمار متفاوت و شگفت‌انگیزی است که مدام درباره میزان قاچاق سوخت منتشر می‌شود. ثابت ماندن نرخ سوخت در ایران ظرف سال‌های اخیر و افزایش نرخ ارز در ایران، در کنار افزایش نرخ سوخت در کشورهای همسایه به افزایش شدید فاصله قیمت سوخت بنزین و گازوئیل در ایران و کشورهای همسایه منجر شده است. به طوریکه در مواردی سود قاچاق سوخت نسبت به سال 94 (زمانی که بنزین 1000 تومان و تک نرخی شد)حدود 900 درصد رشد داشته است. افزایش شدید سود قاچاق سوخت افراد بیشتری را به بپذیرفتن ریسک‌ها و خطرات قاچاق سوخت و اقدام به آن ترغیب کرده است. از این رو است که آماری که در حال حاضر از میزان قاچاق اعلام می‌شود قابل توجه است؛ دولت در کلیپی که اخیرا منتشر کرده میزان قاچاق سوخت را 30 تا 40 میلیون لیتر در روز اعلام کرده است، در حالی که وزارت نفت میزان آن را کمتر و حدود 12 میلیون لیتر در روز ارزیابی می‌کنند. کارشناسان، فعالان حوزه صادرات فرآورده‌های نفتی و برخی نمایندگان مجلس میزان قاچاق سوخت را حدود 20 میلیون لیتر در روز اعلام می‌کنند. متفاوت بودن این برآوردها ریشه در پنهانی و غیرقانونی بودن این اقدام دارد.

مهمترین راه‌کاری که برای جلوگیری از قاچاق سوخت تا کنون مطرح شده، استفاده از کارت سوخت است. با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد این ابزار بدون اینکه اصلاح واقعی قیمت‎‌ها انجام نشود نمی‌تواند کارایی لازم را داشته باشد.

 چرا قاچاق سوخت افزایش یافت؟

قیمت بنزین در ایران از سال 94 روی نرخ 1000 تومان در هر لیتر ثابت مانده است. گازوئیل اما دو نرخی با کارت سوخت 300 تومان و به شکل آزاد به قیمت 500 تومان به فروش می‌رسد. قیمت ثابت و دستوری سوخت در ایران موجب شده که بنزین و گازوئیل تقریبا همواره ارزان‌تر از کشورهای همسایه به فروش برسد. از این رو قاچاق در همه مقاطع زمانی به کشورهای همسایه جریان داشته است.

با این حال بسته به اینکه فاصله قیمت سوخت در ایران با دیگر کشورها چقدر است، میزان قاچاق تغییر می‌کند. به طور مثال در سال 94 که بنزین تک نرخی و به 1000 تومان در هر لیتر رسید، بر اساس نرخ ارز در آن سال(3400 تومان) قیمت دلاری بنزین حدود 30 سنت بود. در حالی که در آن سال نرخ بنزین در پاکستان حدود 60 سنت بوده است. این یعنی هر لیتر قاچاق بنزین حدود 30 سنت یا حدود 1000 تومان سود داشته که با توجه به ریسک‌های قاچاق تعداد کمتری را به صرافت پذیرفتن ریسک قاچاق می‌انداخته است. اما در حال حاضر قیمت هر لیتر بنزین 1000 تومانی در ایران بر اساس نرخ ارز آزاد(14000 تومان) معادل حدود 7 سنت است. این در حالی است که نرخ سوخت در کشورهای همسایه افزایش یافته است و به طور مثال هر لیتر بنزین در پاکستان در حال حاضر بیش از 75 سنت به فروش می‌رسد، بنابراین سود هرلیتر قاچاق بنزین به این کشور در حال حاضر به حدود 70 سنت یا معادل 10 هزارتومان رسیده که به معنای 10 برابر شدن سود قاچاق بنزین آن نسبت به سال 94 است. چنین سودی به تبع افراد بیشتری را به پذیرش ریسک و خطرات ناشی از قاچاق وا می‌دارد و دلیل افزایش قاچاق سوخت در ماه‌های اخیر است.

اما قاچاق بنزین به پاکستان تنها یک نمونه بود، در حال حاضر قیمت این سوخت در تمام کشورهای همسایه بسیار بیشتر از ایران است. به طور مثال قیمت بنزین در ترکیه در حال حاضر حدود 17 هزار تومان است.

 قاچاق سوخت و خروج میلیاردی ثروت ایرانیان

درصورتی که رقم 30 میلیون لیتر در روز را به عنوان میزان قاچاق در نظر بگیریم و با توجه به متوسط سود 10 هزارتومانی هر لیتر قاچاق، می‌توان گفت: «هر روز 300 میلیارد تومان از ثروت و دارایی ایرانیان به جیب قاچاقچیان و مردم در کشورهای همسایه وارد می‌شود.» این رقم در کل سال به حدود 110 هزار میلیارد تومان می‌رسد و سهم هر ایرانی از آن حدود یک میلیون و 300 هزار تومان است. یعنی اگر سود ناشی از قاچاق بین خانوارهای ایرانی تقسیم شود، یک خانواده چهار نفره در یک سال بیش از 5 میلیون تومان از آن سود می‌برد. جالب است بدانیم که زیان 110 هزار میلیارد تومانی ناشی از قاچاق در حالی به کشور تحمیل می‌شود که کل یارانه نقدی که دولت امسال پرداخت خواهد کرد کمتر از 40 هزار میلیارد تومان برآورد شده است.

  گازوئیل سردمدار قاچاق سوخت

اما در حالی همواره در ایران قیمت گازوئیل فاصله زیادی با بنزین داشته که این سوخت در بازارهای جهانی و همچنین کشورهای همسایه نزدیک به قیمت بنزین و حتی در مواردی بیشتر از آن به فروش می‌رسد. قیمت گازوئیل آزاد در حال حاضر در ایران 500 تومان یا بر اساس نرخ ارز در بازار آزاد معادل 3 سنت است. این در حالی است که در ترکیه قیمت این سوخت بیش از یک دلار یا معادل 16 هزار تومان به فروش می‌رسد. در پاکستان نیز قیمت این سوخت حدود 80 سنت یا معادل بیش از 11 هزار تومان است. این ارقام نشان از سود سرشار قاچاق گازوئیل به کشورهای همسایه دارد. 

چنین سود بالایی در حالی مطرح است که قاچاق گازوئیل نسبت به قاچاق بنزین با خطرات کمتری همراه است، چراکه گازوئیل سوخت سنگین‌تری نسبت به بنزین است و فراریت کمتری دارد. از این رو قاچاق گازوئیل همواره بیشتر از قاچاق بنزین رواج داشته است. این شرایط در حالی است که در ایران به دلیل اینکه اصلاح قیمت گازوئیل به افزایش هزینه حمل کالاها و افزایش تورم می‌انجامد همیشه با احتیاط بیشتری از سوی دولت‌ها انجام شده است و در حال حاضر نیز دولت را با چالش‌های بزرگتری مواجه کرده است.

میزان مصرف گازوئیل در حال حاضر در ایران بیش از 90 میلیون لیتر است. این درحالی است که با وجود اینکه در ترکیه بیشتر خودروهای سواری نیز از گازوئیل استفاده می‌کنند، میزان مصرف این سوخت تنها کمی بیشتر از ایران و حدود 93 میلیون لیتر است. بر این اساس مجموع مصرف بنزین و گازوئیل در ترکیه حدود 103 میلیون لیتر در روز است در حالی که در ایران این مقدار به بیش از 190 میلیون لیتر در روز رسیده است. این آمار علاوه بر اینکه نشان دهنده این است که قیمت پایین سوخت موجب تشویق مصرف‌کنندگان ایرانی به افزایش مصرف سوخت شده، همزمان به این نکته نیز اشاره می‌کند که بخشی از سوخت کشور به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود.

 قاچاق به چه شکل انجام می‌شود؟

قاچاق سوخت به دو شکل سازمان یافته و خرد انجام می‌شود. شکل سازمان یافته قاچاق به این ترتیب است که بخشی از سوخت بعد از تولید و پیش رسیدن به جایگاه‌ها و توزیع، به شکل عمده و در حجم‌های بسیار بزرگ قاچاق می‌شود. به طور مثال در سال‌های گذشته گزارش‌های تایید نشده و غیررسمی از قاچاق سوخت از برخی پالایشگاه‌های کشور با کانتینرهای مخصوص حمل سوخت خبر داده‌اند. همچنین ضبط و کشف تعدادی خط لوله در جنوب کشور و در بستر دریا نشان از قاچاق سازمان یافته و عمده سوخت دارد. در ماه‌های اخیر سه خط‌لوله از جنس پولیکا در بستر دریای عمان و خلیج فارس کشف شده که از ساحل شروع و در میانه‌ دریا سر از آب بیرون آورده بودند. از طریق این خطوط لوله سوخت به لنج‌های دارای تانکر رسانده و به کشورهای دیگر قاچاق می‌شد.

اما قاچاق سازمان نیافته و خرد در احجام کوچک توسط افراد بومی شهرهای مرزی انجام می‌شود. مرز نشینان با استفاده از ظروفی چون دبه، پیت و ... سوخت را از جایگاه‌ها خریداری کرده و سپس توسط خودروهای شخصی، الاغ و ... از مرز عبور می‌دهند. بخشی از قاچاق خرد نیز توسط کامیون‌ها و اتوبوس‌هایی که به کشورهای همسایه تردد دارند، انجام می‌شود. افزایش سود ناشی از قاچاق سوخت در کنار افزایش مشکلات اقتصادی مرزنشینان موجب شده که افراد بیشتری به قاچاق سوخت رو بیاورند. از این رو است که وزیر نفت اخیرا اعلام کرد  زمانی که با پایین نگه‌داشتن قیمت سوخت در ایران زمینه برای فساد و قاچاق باز نگه داشته شده، نمی‌توان چندان به کسانی که به قاچاق دست می‌زنند، خرده گرفت. به گفته بیژن زنگنه، در برابر سود سرشار قاچاق سوخت کمتر کسی می‌تواند مقاومت کند  و این وظیفه دولت است که با اصلاح قیمت‌ها مانع ایجاد فساد و قاچاق در کشور شود.