حدود سه دهه از نخستین همایش جامعه جهانی در ریو برزیل تحت عنوان “ کنفرانس زمین” سپری شده و طی این مدت و کشورهای جهان با محوریت سازمان ملل متحد فرایندی را طی کرده اند که بر حسب روشهای داوطلبانه، تشویقی، الزام آور و غیره برای گرم شدن کره زمین و تبعات منفی آن چاره ای بیاندیشند. اوج این تلاشها در سال 2015 میلادی به صورت “موافقت نامه اقلیمی پاریس” تبلور یافت که طی آن کشورهای جهان اعم از توسعه یافته و در حال توسعه توافق کردند طی مشارکتی همه جانبه و بلندمدت میزان گازهای گلخانه ای (GHG) ناشی از فعالیت‌های اقتصادی خود را به میزان عادلانه و متناسب کاهش دهند. بایستی اعتراف کرد که شکل گیری موافقت نامه پاریس بدون رهبری دولت وقت آمریکا (اوباما) و مشارکت و حمایت همه جانبه اتحادیه اروپا امکان پذیر نبود. بنابراین با توجه به اینکه آمریکا و اروپا توانستند بدون قوه قهریه و صرفاً با دیپلماسی فعال، کمک های اقتصادی بالفعل و بالقوه ( قول های قوی) والبته با کمک روابط عمومی و رسانه ای قدرتمندی که در اختیار داشتند سایر کشورهای جهان را ذیل این موافقت نامه همه جانبه و بلند مدت متحد نمایند، موافقت نامه پاریس یک موفقیت بی نظیر برای “ چند جانبه گرایی” بین المللی و مشارکت مسئولانه کشورهای جهان در تعیین سرنوشت کره زمین محسوب می شود.
ولی شادی مردم جهان از سامان گرفتن موافقت نامه پاریس بسیار کوتاه مدت بود و طی یکسال پس از آن در مقابل ناباوری جهانی، انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس جمهور آمریکا کابوس نژاد پرستی، ملی گرائی، یک سالاری و حتی جنگ را بر جامعه جهانی مستولی کرد. گذشته از عدم تعادل شخصیتی ترامپ و مشکلات روحی روانی وی که جامعه آمریکا و به تبع آن جامعه جهانی را دچار تشتت و بی ثباتی نمود و عرصه را برای همکاریهای بین المللی نامطلوب ساخته است، اقتصاد جهانی نیز دارای مشکلات ساختاری و بنیادی است که بدون حل نمودن و یا تخفیف آنها، کارهای مشارکتی بزرگ نظیر موافقت نامه اقلیمی پاریس و اجرای آن در عمل با موانع جدی مواجه خواهند شد.
به هر حال ترامپ بر حسب قول های انتخاباتی خود و نیز همسو با مواضع سنتی حزب جمهوریخواه آمریکا خروج آمریکا را از پیمان زیست محیطی پاریس اعلام کرد این موضع گیری و اقدام ایالت متحده طی مدت کوتاهی به برخی کشورهای ناراضی از موافقت نامه سرایت کرد و بطور کلی اراده جهانی را برای اجرای موافقت نامه پاریس سست نمود. در چنین فضایی، ماه گذشته اجلاس سالانه تغییر اقلیم (cop24) در کاتووایس لهستان برگزار گردید تا شرایط اجرائی موافقت نامه پاریس را روشن نماید.
اجلاس کاتووایس (cop24) برای پیگیری موافقت نامه پاریس
از دوم دسامبر 2018 (11 آذرماه 1397) کنفرانس سالانه مقابله با تغییر اقلیم سازمان ملل متحد (unfccc) موسوم به کنفرانس طرف ها (cop24) در شهر کاتووایس لهستان شروع به کار نمود تا جزئیات و ضوابط اجرائی موافقت نامه اقلیمی پاریس را مشخص نماید. اجلاس کاتووایس رونق همایش پاریس را نداشت و فقط 40 تن از سران کشورها در آن حضور داشتند، حال آنکه در اجلاس پاریس بیش از 150 تن از سران دولتهای دنیا از جمله رئیس جمهور آمریکا حاضر بودند و هنوز ساز مخالفت ترامپ برای مقابله با جامعه جهانی و چند جانبه گرائی حاکم بر دنیا ظهور نکرده بود.
هدف اجلاس لهستان گوشت و پوست دادن به اسکلت موافقت نامه پاریس بود و این امر در شرایطی پیگیری می شد که طی یکی دو سال اخیر شواهد و حوادث زیادتری برای اثبات گرمایش زمین ظهور کرده است. ولی از سوی دیگر حامیان محیط زیست در شرایط بسیار دشوارتری از نظر سیاسی و اقتصادی برای پیشبرد اهداف خود برای مبارزه با تغییر اقلیم قرار گرفته اند.
فرایند سیاست جهانی به نحوی است که غیر از ماجراهای ترامپ طی دو سال گذشته و موضوع برگزیت (خروج انگلستان از اتحادیه اروپا)، موضوع شورش “ جلیقه زردهای” پاریس نیز بصورت آنتی تز این موافقت نامه عمل کرده است. توضیح اینکه خروج انگلستان از اتحادیه اروپا بطور کلی عامل تضعیف چند جانبه گرایی، جهانی شدن و همکاری بین المللی برای حل معضلات مشترک جهانی به شمار می آید. علاوه بر این، دولت بریتانیا از پیشگامان اتحادیه اروپا برای مبارزه با تغییر اقلیم بوده و خروج آن از اتحادیه اروپا اراده ملی این کشور را برای پیگیری اهداف موافقت نامه پاریس تضعیف می کند. مسئله “جلیقه زردهای پاریس” نیز در واقع اعتراض مردم فرانسه به افزایش قیمت سوخت در این کشور به بهانه پیگیری اهداف موافقت نامه پاریس بوده است.این امر موجب گردیده رئیس جمهور آمریکا به عادت معمول خود با توئیت های مکرر مکرون را نصیحت نماید که حوادث پاریس حکایت از زیانبخش بودن پیگیری اهداف موافقت نامه دارد.
اگر چه هنوز حرکت آمریکا برای خروج از موافقت نامه پاریس منجر به خروج آشکار سایر کشورها نشده، لکن طرفداران محیط زیست نگرانند کشورهای مستعد بهانه گرفتن که کشورهای دارای منابع غنی سوخت های فسیلی از این گروه محسوب می شوند، ممکن است در این جهت حرکت کنند. شاهد این مدعی، موضع عربستان به عنوان نماینده کشورهای عرب در اجلاس لهستان بود که در یک کمیته فرعی خواستار حذف “ مکانیسم تحرک” (ambition) در یکی از بخش های آیین نامه اجرائی (rule book) گردید. بطور کلی مقامات نهاد اقلیمی سازمان ملل متحد (unfccc) مکرراً نسبت به ظهور سیاستمداران عوام گرا که نسبت به اقدامات مقابله با آب و هوا موضع خصمانه دارند، هشدار داده اند.
موسسات طرفدار محیط زیست صحبت از “ عارضه ترامپ” می کنند که منجر به شانه خالی کردن سایر کشورها از مسئولیت مقابله با آب و هوا می کند و انگشت اشاره آنها بسوی روسیه، ترکیه، استرالیا و برزیل دراز شده است. روسیه و ترکیه روند تصویب (ratification) موافقت نامه پاریس را متوقف کرده اند، استرالیا از اقداماتی که در صدد بود برای اجرای موافقت نامه پاریس پیش گیرد، سرباز زده و برزیل هم تهدید کرده از موافقت نامه خارج خواهد شد. ایران هم از معدود کشور هایی است که با وجود رتبه هفتم در انتشار گازهای گلخانه ای، هنوز اقدام به تصویب موافقت نامه پاریس نکرده و موضوع در کشاکش بحث های شورای نگهبان قرار دارد.
برحسب نظر پژوهشگران IIEA (موسسه مطالعات اروپایی و بین المللی) مستقر در دوبلین، همه کشورهای یاد شده بجز ایران به موضع ترامپ در این مورد اشاره کرده اند. این مواضع همواره توام با دو اصل “منصفانه بودن” (fairness) و “ متقابل بودن” (Reciprocity) است که در روح و روان کشورهای ثروتمند ریشه دوانیده است. اروپا و جامعه جهانی علیرغم سکوت نسبت به عدم تصویب موافقت نامه توسط ایران، به خوبی واقف است که تحمیل مجدد تحریم های اقتصادی یکجانبه آمریکا به ایران ، نه تنها هیچگونه فضایی را برای کشورمان در زمینه کاهش انتشارات گلخانه ای باقی نمی گذارد، بلکه باعث ازدیاد اتلاف انرژی و منابع طبیعی می شود که در جهت خلاف اهداف موافقت نامه پاریس و توسعه پایدار خواهد بود.
موضوع رهبری موافقت نامه پاریس
ایالات متحده با جداکردن راه خود از کشورهای حامی موافقت نامه، رهبری فرایند را به اتحادیه اروپا واگذار کرده اتحادیه اروپا کماکان بر طبل “همت بالا” برای کاهش گاز های گلخانه ای می کوبد، حال آنکه کشورهای غربی و شرقی اتحادیه سازهای مخالفی را در این زمینه کوک کرده اند. جالب است که محل برگزاری اجلاس اخیر یعنی کشور لهستان از جمله اعضا ناراضی از اهداف بلند اتحادیه اروپا در زمینه تغییر اقلیم است و بیش از 80% برق مصرفی خود را از ذغال سنگ می گیرد.
اتحادیه اروپا در سندی که اخیراً منتشر کرده گفته است می خواهد تا سال 2050 به انتشارات گلخانه ای صفر برسد و امیدوار است سایر کشورها نیز وارد این فرایند شوند. ولی خود اروپایی ها هم می دانند که در کمیسیون اروپا قادر به جا انداختن این هدف نیستند. گذشته از شکاف شرق و غرب اروپا در این زمینه، ستون های اصلی اتحادیه اروپا یعنی فرانسه و آلمان هم قادر به رسیدن به اهداف بلند اتحادیه در این زمینه نمی باشند .
بر حسب مصوبات موافقت نامه پاریس، کشورهای توسعه یافته بر تحقق اهداف اصلی موافقت نامه ، بر حداکثر شفافیت و پاسخگوئی تاکید کرده اند. اتحادیه اروپا می گوید این اقدامات جنبه تنبیهی (punitive) ندارد بلکه برای آن است که به درستی درک شود که چه وقت کشورها از مسیر درست خارج شده اند تا فرصت کمک به اصلاح روند آنها باشد. ولی چین از کشورهایی است که نمی خواهد تن به پاسخگویی بدهد و سایر کشورهای در حال توسعه نیز با توسل به اصل بنیادی کنواسیون تحت عنوان “مسئولیتهای مشترک ولی متمایز” (CBDR) مایلند بین آنها و کشورهای توسعه یافته از نظر پاسخگویی تمایز گذاشته شود.
این ها از جمله اقداماتی است که تصور می شد در پاریس با رهبری وزیر خارجه وقت آمریکای جان کری دفن شده باشد، لکن همه آنها مجدداً فرصت بروز یافته است.
هر چند دولت آمریکا اعلام کرده است از توافق پاریس خارج شده لکن حسب مفاد موافقت نامه، کشورهای جهان برای خروج از آن باید 4 سال زودتر اعلام نمایند. بنابراین هنوز رسماً ایالات متحده از توافق پاریس خارج نشده و به همین لحاظ در اجلاس لهستان نیز هیاتی از این کشور حضور داشت. برخلاف اجلاس پاریس و قبل از آن، حضور هیات آمریکا کم رونق بود و رئیس آن یک دیپلمات معمولی درجه سوم بود که سفارت آمریکا را در لاتویا و قبرس در پرونده دارد. برخی کشورها به حضور هیات آمریکائی در اجلاس هم اعتراض داشتند، لکن برخی دیگر معتقد بودند حضور آنها برای آینده نزدیک یا دور که ممکن است آمریکا بخواهد به عضویت موافقت نامه پاریس باز گردد، لازم است و خروج کامل آمریکا، بازگشت آنها را مشکل تر می کند؟
موافقت نامه پاریس کار ساز نیست، فن آوری را دریابید
هر چند صاحبنظران و پژوهشگران صاحب نام دنیا بر حسب روند سالهای گذشته با تاکید بیشتری موضوع و اهمیت تغییر اقلیم توسط انسان را مورد توجه قرار داده اند، لکن تردیدها نسبت به گزینه “بالا به پایین” جامعه جهانی و موافقت نامه پاریس برای حل آن بسیار زیاد است. آقای دایتر هلم استاد سیاست های اقتصادی در دانشگاه آکسفورد و نویسنده کتاب سوخت و تمام شد: مرحله پایانی سوخت های فسیلی (Burn-out:the endgame for fossil fuels) از این گروه است و معتقد است موافقت نامه پاریس راه حل کاهش گازهای گلخانه ای نیست و در این زمینه باید امید به گشایش از سویی فن آوریهای جدید داشت.وی معتقد است از هنگامی که موضوع تغییر آب و هوا بطور جدی وارد دستور کار بین المللی شد حدود سه دهه سپری شده، لکن دستاورد بسیار کمی داشته است. در این فاصله پولهای زیادی خرج شده، “کاسبکاران” زیادی سود برده اند، لکن واقعیت آن است که با ادامه وضع موجود، دنیا خیلی سریع در مسیر گرم شدن بیش از 2درجه سانتی گراد است.
به نظر آقای دایتر، سطح CO2 جو تا حالا از 400 PPM گذشته و دارد به 500PPm می رسد. وی تاکید می کند آنچه در پاریس موافقت شد، دما را به 2 درجه سانتی گراد هم محدود نمی کند چه برسد به 1/5 درجه سانتی گراد که به عنوان گزینه بهتر معرفی شده است. ایشان می گوید، آخرین گزارش “هیات بین الدول تغییر اقلیم” (IPCC) که چند ماه پیش منتشر شده، اعلام می کند که غالب کاهش های (Mitigations) گزارش شده کشورها برای رسیدن به هدف 1/5 درجه سانتی گراد قابل اعتماد نیستند.
بنابر نظر ایشان، موقع بررسی مجدد و تفکر دوباره فرا رسید و اینکه کربن گیری از اقتصاد دنیا بتواند با هزینه کم یا بدون هزینه سامان یابد، یاوه است. رسیدن از اقتصادی با شدت کربن بسیار بالا به اقتصاد کم کربن طی دو سه دهه واقعاً هزینه بر است. تاکنون این هزینه ها برای کشورهائی که اقدام کرده اند “سرسام آور” بوده است. آلمان سالی حدود 25 میلیارد یورو و در انگلیس 20% هزینه برق خانواده ها به این واسطه افزایش یافته است. پارادوکس اینجا است که از یک طرف رای دهندگان می گویند ما طرفدارمبارزه با تغییر اقلیم هستیم ولی هر وقت به ایشان می گوییم این کار صورتحساب برق شما را افزایش می دهد، عقب نشینی می کنند.
حوادث فرانسه که متعاقب برقراری مالیات کربن و افزایش بهای سوخت دیزل صورت گرفت دشواری فرایند را نشان می دهد. این مالیات کربن در برابر اقداماتی که فعالان مقابله با تغییر اقلیم داعیه آن را دارند، اقدام ناچیزی به حساب می آیند هیچکدام از دولت های جوامع پرآلاینده (عمدتاً چین، هند، آفریقا و آمریکا) نمی توانند حمایت عمومی از اقدامات لازم و برقراری مالیات کربن برای تحقق هدف 1/5 درجه سانتی گراد را جلب نمایند.
به شعارها توجه نکنید ، واقعیات را در نظر بگیرید.
در چین که بزرگترین آلوده کننده Co2 جهان است، در سال 2017 .انتشارات شدیداً افزایش یافت. در این کشور مرز تولید 1000 جیگاوات برق از ذغال سنگ شکسته شد. این کشور دارد 350GW دیگر هم برای ساخت 2000 نیروگاه دیگر در خارج چین فاینانس می کند.
در هند و آفریقا هم وضع بهتر نیست و معلوم است که به نا کجا آباد ختم می شود. این افزایش های آلاینده با هیچ تعدادی توربین بادی در دریای شمال جبران نمی شود.
از یک طرف اروپایی ها دارند تولید کربن را در خاکشان کم می کنند. ولی از سوی دیگر واردات کالاهای با شدت کربن بالا به اروپا در حال افزایش است. هیچ کشوری در اروپا هنوز اقدام نکرده است که بر واردات از نظر شدت کربن در مقایسه با داخل کشور تعرفه وضع کند.
حال چه باید کرد ؟ آیا محکوم هستیم که گزارش IPCC را بپذیریم و گرمایش زمین را تحمل کنیم ؟ نکته اول اینکه بیشتر ثروت دنیا در مناطق معتدل است و خسارت های اولیه گذشتن از حد 2 درجه سانتی گراد خسارت زیادی به CDP دنیا وارد نمی کند، زیرا گرم شدن کره زمین هم سودهایی دارد و هم زیانهایی و تا کنون هم که مرز 1 درجه سانتی گراد را گذرانده ایم حادث شده است.
از سوی دیگر رهبران کشورهای اصلی دنیا میانه خوبی با توافق های چند جانبه بالا به پایین (top-down) ندارند. ترامپ، پوتین ژی چین و بولسونارو برزیل اولویت های دیگری دارند. پول کمی که برای مقابله با تغییر اقلیم صرف می‌شود و مشتریان کالاها و رای دهندگان حاضر به پرداخت آن هستند، باید عاقلانه خرج شود تا یک تغییر چشمگیری حاصل شود.
البته در میان خبرهای بد زیاد، خبرهای خوبی هم وجود دارد. با توجه به اینکه هیچیک از فن آوریهای مربوط به انرژیهای تجدید پذیر موجود نمی تواند در برابر این چالش پاسخگو باشد، نیازمند فن آوریهای جدید هستیم. خوشبختانه این فن آوریها در حال رشد سریع و زیاد است. اقتصاد جوامع رو به دیجیتالی شدن است و دنیایی که می تواند با تغییر اقلیم مقابله کند، دنیای روبوت ها، چاپگرهای سه بعدی و هوش مصنوعی است که انعطاف پذیری زیادی را از نظر مصرف انرژی دارد.
این دنیا، جهان باطری ها، سلول های سوختی، سیستم های هوشمند و مواد جدیدی نظیر گرافین و بازکردن طیف نور با استفاده از فیلم خورشیدی و نانو تکنولوژی است.
بخشی از پول مقابله با تغییر اقلیم باید صرف “پژوهش و توسعه” (R&D) شود. اگر یک میلیارد دلار پول خوبی برای R&D است، 30-20 میلیارد خیلی خوب است. آلمان و انگلستان همه پول مشتریان و مالیاتی خود را صرف مقابله با تغییر اقلیم از طریق توسعه انرژیهای تجدید پذیر با نسل فعلی فن آوری نموده اند. در آلمان از سال 2000 همه نیروگاه های هسته ای را بسته اند و 13 GW به ظرفیت برق ذغال سنگ خود افزوده اند، ولی با این حال نمی توانند هدف کربن 2020 خود را تحقق بخشند.
بالاخره نتیجه گیری کلی آقای دایترهلم آن است که تغییر آب و هوا پدیده ای جهانی است که روش بالا به پایین سازمان ملل متحد و موافقت نامه پاریس نمی تواند پاسخگوی آن باشد. بنابراین باید روی فن آوریهای که می تواند تغییر ایجاد کند، سرمایه گذاری شود.