خروج قطر از اوپک

قطر پس از 57 سال حضور در اوپک، از ابتدای سال 2019 در این سازمان عضویت نخواهد داشت. خروج خودخواسته قطر از سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام، اوایل دسامبر و چند روز پیش از برگزاری نشست 175 اوپک در وین، از سمت وزیر انرژی این کشور کوچک اعلام شد. همزمانی اعلام رسمی این خبر با نشست وزرای نفت اوپک و غیراوپک، پیامهایی به همراه داشت که گمانههایی از چرایی خروج این کشور از اوپک مطرح میکرد.
وزن این گمانهها به قدری زیاد بود که توضیحات رسمی سعد الکعبی، وزیر انرژی قطر در رابطه با دلایل خروج قطر از اوپک را پوشش میداد. الکعبی خروج قطر از اوپک را غیرسیاسی و بیارتباط با روابطش با عربستان عنوان کرد و مهمترین دلیل جدایی از اوپک را برنامه قطر برای تمرکز بر صنعت گاز دانست. اما این توضیحات مورد قبول رسانهها و کارشناسان قرار نگرفت و «مقابله با عربستان سعودی و سیاستهایش در اوپک» به عنوان یکی از نخستین گمانهها از اقدام غیرمنتظره این کشور کوچک، اما ثروتمند و غنی از گاز مطرح میشد. این گمانه با عدم حضور قطر در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس قوت گرفت و نشانههای تقابل سیاسی این کشور با عربستان سعودی آشکارتر شد. خروج قطر از اوپک در حالی در درجه اول به روابط سیاسی این کشور با سعودیهای بازمیگشت اما نگرانی از «پایان یافتن عمر اوپک» را نیز تقویت کرد. در عین حال قطر در فاصلهای کوتاه پس از اعلام خروج از اوپک، اقداماتی درجهت گسترش سرمایهگذاریهایش در آمریکا انجام داد که نشاندهنده عزم این کشور برای فعالیت مستقل بیشتر در زمینه نفت و گاز بود. وزیر انرژی قطر مدتی پس از اعلام خروج این کشور از اوپک، اجرای احتمالی قانون نوپک در آمریکا که میتواند شکایت علیه اعضای اوپک را به دنبال داشته باشد را یکی از دلایل پایان دادن به عضویت این کشور در اوپک اعلام کرد.

مقابله سیاسی با عربستان
قطر و عربستان سعودی سالهاست که درگیر رقابت سیاسی هستند؛ رقابتی که علیرغم قومیت مشترک هر دو کشور، سیاستهای آنها را در بسیاری موارد مقابل یکدیگر قرار میدهد. اما اواسط سال 2017 زمانی بود که سعودیها تلاش دوحه برای استقلال از ریاض را تاب نیاورند و با طرح 12 شرط از جمله قطع رابطه با ایران و پایان دادن به کار شبکه خبری الجزیره، اجرای این شروط را راه حل بهبود روابط دانستند. قطر اما در مقابل این شروط کوتاه نیامد و تحریم این کشور کوچک از سمت عربستان و متحدانش، نتیجه آن بود که تا کنون نیز ادامه پیدا کرده است. بعد از تمام این ماجراها، قطر در اقدامی معنادار اعلام کرد از ژانویه 2019 از اوپک خارج خواهد شد تا آنطور که کارشناسان عقیده دارند، به حضور خود در سازمانی پایان دهد که عربستان نقشآفرینی پررنگی در آن دارد.
چند روز پس از نشست اوپک، گمانهای که در رابطه با خروج قطر از اوپک مطرح شده بود، شکلی جدی به خود گرفت زیرا شیخ تمیم بن حمد آلثانی، امیر قطر، از حضور در سی و نهمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس خودداری کرد. مدت کوتاهی پس از غیبت مقامات بلند پایه قطر در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس، وزیر امور خارجه قطر در نشست دوحه 2018 که با حضور شخصیتها و سران بلندپایه کشورها برگزار شد، خواستار بازتعریف ائتلافهای منطقهای شد؛ اظهارنظری بیسابقه که عربستان را مورد هدف قرار میداد. محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، اگرچه اشارهای مستقیم به عربستان و شورای همکاری خلیج فارس نداشت اما آشکارا این ائتلاف و عربستان را مورد انتقاد قرار داد. به این ترتیب تمام ماجراهایی که بعد از اعلام تعلیق عضویت قطر در اوپک رقم خورد، گواهی بر مقابله سیاسی قطر با عربستان و خروج از قلمروهایی بود که قطر را زیر پرچم عربستان قرار میداد.

افزایش نقش روسیه در اوپک
از دیگر دلایلی که وزیر انرژی قطر برای توجیه خروج این کشور از اوپک اعلام کرد، شنیده نشدن صدای این کشور کوچک در تصمیمگیریهای اوپک بود. این اظهارنظر در شرایطی از سمت الکعبی مطرح میشود که با وجود کوچک بودن قطر و حجم محدود نفتی که تولید میکند (حدود 600 هزار بشکه در روز)، این کشور همواره نقشی مهم در تصمیمگیریهای اوپک داشته و حضورش در هیات مدیره این سازمان با اهمیت بوده است. بنابراین به نظر میرسد منظور مقامات قطری از بیاثر بودن نظرات این کشور در تصمیمگیریهای اوپک، افزایش اهمیت نظرات روسیه به عنوان کشوری خارج از اوپک در تصمیمگیریهای این سازمان بوده است.
روسیه به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ نفت خام دنیا، از اواخر سال 2016 به منظور کمک به کاهش ذخایر جهانی نفت خام به میانگین پنج سال پیش از این تاریخ، به اوپک پیوست. از آن تاریخ تا کنون، نفوذ روسیه در روند تصمیمگیریهای اوپک به حدی افزایش یافته است که از نگاه بسیاری از تحلیلگران، هیچ قرارداد یا تصمیمی در اوپک به نتیجه نمیرسد مگر با امضای وزیر نفت عربستان و روسیه.
همکاری روسیه و عربستان در اوپک، به افزایش روابط سیاسی و تجاری این دو کشور نیز منجر شد و بحث همکاری بلندمدت این دو غول نفتی در بازار نفت نیز بارها از سمت مقامات دو کشور مطرح شده است. زمانیکه توافق کاهش تولید در اواخر سال 2016 به منظور کمک به رشد قیمت نفت امضا شد، قرار بر این بود که کشورهای عضو و غیرعضو اوپک برای شش ماه همکاری داشته باشند اما همکاری آنها بعد از آخرین نشست اوپک در وین، از ابتدای سال آینده میلادی وارد سومین سال خود خواهد شد. طبق این توافق، کاهش تولید ۲/۱ میلیون بشکهای کشورهای عضو و غیرعضو اوپک در شش ماه نخست سال 2019 نیز ادامه خواهد داشت. افزایش نفوذ روسیه در اوپک و اثرگذاری دیدگاههای این کشور بر تصمیمات، پیش از این از سمت وزیر نفت ایران نیز مورد انتقاد قرار گرفته بود. با این حال به نظر میرسد قطر در اقدامی عملی، اعتراضش به افزایش نفوذ روسیه را نشان داده است.


اوپک منهای قطر
قطر اگرچه در زمینه تولید نفت در دسته تولیدکنندگان بزرگ قرار نمیگیرد و سهم تولیدش از کل تولیدات نفت اوپک کمتر از 2 درصد است، اما با تولید روزانه 700 میلیون مترمکعب گاز، یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی در بازار این کالا به شمار میرود. این کشور کوچک طبق برنامه قصد دارد تولید گاز از ذخایرش را که با ایران مشترک است، از 77 میلیون تن در سال به 110 میلیون تن در سال برساند. طبق این برنامه، تا سال 2022، تولید گاز قطر به معادل 6 میلیون بشکه نفت در روز خواهد رسید.
به واسطه نقش کمرنگی که قطر در مجموع تولید نفت اوپک دارد، به نظر میرسد بودن یا نبودن این کشور در اوپک تاثیر چندانی در عملکرد تولیدی این سازمان نداشته باشد. با این حال کارشناسان انتظار دارند این کشور در آینده و با حل شدن مشکلاتش با عربستان، بار دیگر به اوپک بازگردد زیرا همواره نقشی دیپلماتیک در سازمان داشته است. انتظار بازگشت دوباره قطر، به تجربههای قبلی در اوپک بازمیگردد؛ درست مانند اتفاقی که برای اکوادور رخ داد.
اکوادور در سال 1973 به عضویت اوپک درآمد و در سال 1992 به حضورش در این سازمان پایان داد اما پس از 15 سال دوری از اوپک، بار دیگر در سال 2007 به این سازمان پیوست. این کشور همچنین در میانههای سال 2017 اعلام کرد به دلیل افت طبیعی تولیدات، به تدریج از توافق کاهش تولید خارج میشود. مانند اتفاقی که حالا و با خروج قطر رخ داده و نگرانیها از خروج سایر اعضای اوپک و از بین رفتن این سازمان شصت ساله را افزایش داده است، در آن زمان نیز این نگرانی مطرح شد که خروج این عضو از توافق به کشورهای دیگر حاضر در توافق سرایت کند. اما این اتفاق رخ نداد.
قطر به دنبال افقهای تازه
قطر در گام بعدی پس از اعلام خروج از اوپک، سرمایهگذاریهای سنگینی را در بخش انرژی آمریکا آغاز کرد. به گفته مقامات بلند پایه قطر پترولیوم، قطر در تلاش است تا در پنج سال آینده 20 میلیارد دلار در پروژههای مختلف انرژی در آمریکا سرمایهگذاری کند. نزدیک شدن قطر به آمریکا در قالب سرمایهگذاری در بخش انرژی موید این نکته است که قطر قصد ندارد پس از خروج از اوپک در مقابل عربستان موضعی منفعلانه داشته باشد به همین دلیل به سرعت در حال افزایش روابط خود با آمریکا است. این کشور برای حضور پررنگتر در اروپا نیز اقداماتی انجام داده از جمله آغاز شراکت با شرکت انی ایتالیا در سه میدان نفتی در مکزیک. سهم قطر پترولیوم از این سه میدان نفتی ۳۵ درصد خواهد بود. به این ترتیب به نظر میرسد قطر با تکیه بر منابع نفت و گاز خود و ثروتی که از این مسیر برای ایجاد کرده است برنامههای زیادی برای نقشآفرینی سیاسی بیشتر در مقابل عربستان دارد که چند نمونه از آن تازه آغاز شده است.