داستان روابط ایران و هند دیگر در دوران نادرشاه افشار و شاه سلطان محمود غزنوی نیست. اگرچه شاید هند منافع بیشتری هم از آن دوران برای ما داشته باشد.
دورانی که پادشاه هند گوش به فرمان سلطان ایران بود و جواهرات هندی در دربار ایران خودنمایی می‌کرد. اما اکنون رابطه ایران دو‌طرفه و تجاری است اما باز هم کفه منفعت آن به سمت ما سنگینی می‌کند. هند دومین خریدار طلای سیاه ماست. آن هم در شرایطی که از همه سو تحت فشار بود تا خرید نفت از ایران را کاهش دهد. هند اما حتی اگر تنها به دنبال فروش محصولاتش با استفاده از سیستم پرداخت روپیه هم باشد باز هم به سود ایران گام برداشته است. هند در سال گذشته 18 میلیارد دلار نفت از ایران خریده است. این رقم شاید در سال جاری میلادی افزایش هم داشته باشد. در برابر 45 درصد پول نفت را به روپیه در اختیار خریداران ایرانی می‌گذارد تا کالاهای مورد نیاز کشور را بخرند. کنجاله سویا، ذرت، خوراک دام، شکر، انواع غلات و حبوبات، دارو، فولاد و کالاهایی که خریدشان از هر کشور دیگری پرخطر و پرهزینه است. روابط ایران و هند این روزها کاملاً زیر ذره‌بین دولت‌های خارجی و رسانه‌های بین‌المللی است. جایی که همه اعتقاد دارند بزرگ‌ترین دموکراسی دنیا بدون توجه به تهدیدات آمریکا و اروپا راه خود را می‌رود و تحریم‌ها علیه ایران را ندید می‌گیرد. از زمستان سال گذشته تاکنون مقامات اتاق بازرگانی تهران به این کشور سفر کرده اند، هندی‌ها و ایرانی‌ها بارها و بارها با یکدیگر دیدار و گفت‌و‌گو داشته‌اند. نشست‌های مسوولان دولتی و دیدارهای متقابل بخش‌های خصوصی دو کشور بی‌سابقه است. این نشان می‌دهد که حداقل در یک سال اخیر فصل تازه‌ای در رابطه دو کشور ایجاد شده است. فصل تازه‌ای از رابطه‌ای که دو سر برد است.
تحلیل تاریخی یک رابطه
روابط ایران و هندوستان در طول تاریخ بسیار پرفراز و فرود بوده است. این فراز و فرود را می‌توان در این سیر مشاهده کرد: وارد کردن شطرنج از هند به ایران توسط انوشیروان، حملات پیاپی محمود غزنوی و نادر افشار، پیام دوستی اولین نخست‌وزیر هند، جواهر لعل نهرو، به احمد قوام و کمک نظامی ایران در دوران سلطنت پهلوی به دشمن هند، پاکستان. پس از شکست ایران از اعراب مسلمان در جنگ قادسیه، گروهی از زرتشتیان ایران به هند مهاجرت کردند و اولین سکونتگاهشان را در منطقه سنجان، در صد مایلی شمال بمبئی بنا نهادند. امروزه نیز پارسایان (یا پارسیان) هند به شهرهایی چون تهران، یزد و کرمان برای زیارت آتشکده‌های زرتشتی مسافرت می‌کنند. در قرون بعدی، در واکنش به رفتار تحقیرآمیز اعراب حاکم بر جهان اسلام، جنبش شعوبیه که به همت گروهی از شیعیان ایرانی برابری‌طلب به راه انداخته شد موجب ارتقای کرامت اقوام و سنت‌های غیرعربی و همین طور بهره‌مندی ایرانیان از دانش‌های سانسکریتی شد.
در دوران غزنویان، در کنار حملات ویرانگر محمود غزنوی که منجر به تضعیف نظام سلطانی هندوستان شد، اقدامی فرهنگی نیز صورت گرفت. ابوریحان بیرونی با همراهی کردن کاروان نظامی محمود برای انجام مطالعاتی در باب فرهنگ و آداب و رسوم هندوستان، از این فرصت بهترین استفاده ممکن را کرد. به طور کلی، غارت جواهرات معابد هندی توسط محمود منجر به رونق اقتصادی و قدرت‌گیری نظامی ایران در دوران غزنوی شد.
روابط امپراتوری مغولی هندوستان با ایران تحت حکمرانی صفویان رابطه‌ای حسنه بود. اتحاد شاه اسماعیل، بنیانگذار سلسله صفویه، با بابر بنیانگذار امپراتوری مغولی هند، و همینطور پناه دادن شاه تهماسب به همایون، پادشاه فراری هند در حسن روابط دو کشور اثرگذار بود. حتی گفته می‌شود همایون در دوران اقامت خود در ایران از سوی تهماسب مجبور به پذیرش مذهب شیعه شد. هر چند مشهور است که در هنگام بازگشت مجدداً به تسنن گروید. با روی کار آمدن نادر افشار، چشم شاهان ایرانی به جواهرات هندوستان، که پس از سقوط غزنویان بسته شد، دوباره باز شد. در نتیجه، حملات نادر به هندوستان لکه سیاهی دیگر بر صفحه تاریخ روابط دو کشور انداخت. در دوران زندیه روابط ایران و هندوستان، بسیار دوستانه و بیشتر مبتنی بر مناسبات بازرگانی بود تا درگیری‌های نظامی یا پناه‌جویی‌های سیاسی. کریم‌خان زند حتی برای سهولت کار بازرگانان هندی کاروانسرایی مخصوص برای آنان در شیراز احداث کرد. اقلام تجاری عمده میان دو کشور در این دوران بیشتر شامل ادویه، ابریشم، مروارید، شکر و ظروف چینی بود. در دوره زندیه سفرا و هیات‌های سیاسی- تجاری متعددی میان دو کشور رد و بدل شد.
از اواخر قرن هجدهم میلادی، محور سیاست‌های بریتانیا در آسیا حفظ سلطه خود بر شبه‌قاره هند بود. از این رو مجاورت ایران با هندوستان آن را تبدیل به منطقه‌ای استراتژیک و حیاتی برای حفظ شبه‌قاره هند کرد. همچنین سابقه حملات محمود و نادر به هندوستان نشان می‌داد که در صورت وجود یک حکومت مقتدر، ایران از چپاول شبه‌قاره دریغ نمی‌ورزد. این مسائل باعث می‌شد که انگلستان کنترل شدیدتری بر روابط ایران و هند داشته باشد و بکوشد روابط دوستانه‌ای با ایران داشته باشد. در دوران پهلوی اول نیز نگرانی‌های انگلستان در مورد هندوستان تاحدودی، نه به اندازه دوران حیات ناپلئون ادامه یافت؛ به گونه‌ای که عده‌ای یکی از علل روی کار آمدن رضاخان توسط بریتانیا را همین نگرانی می‌دانند.
اندکی پس از استقلال هند (1947)، روابط مستقل ایران و هند آغاز شد. جواهر لعل نهرو نامه‌ای دوستانه به احمد قوام نوشت. دو کشور در مارس 1950 یک پیمان دوستی به نام «صلح و دوستی ابدی میان دو کشور» برقرار کردند. اما اتخاذ مواضع متفاوت از سوی هر یک از دو کشور در دوران جنگ سرد منجر به سردی روابط شد. ایران با پیوستن به پیمان سنتو همکاری نزدیکی با ایالات متحده آمریکا، انگلستان، عراق و به ویژه پاکستان داشت. در جریان درگیری‌های میان هند و پاکستان، رژیم پهلوی از پاکستان حمایت نظامی به عمل آورد. از سوی دیگر هند، به رهبری نهرو، به جنبش کشورهای غیرمتعهد پیوست ولی عملاً مانند اکثر کشورهای عضو جنبش روابط تنگاتنگی با اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی سابق داشت. روابط دو کشور تا پیش از پایان دوران جنگ سرد بهبود چندانی نیافت. پس از انقلاب نیز مسائلی چون برقراری روابط دوستانه میان هند و اسرائیل در دوران کوتاه نخست‌وزیری چاران سینگ در هند و مناخم بگین در اسرائیل، عدم علاقه حکومت انقلابی ایران به برقراری رابطه با کشورهای سکولار و همچنین وقوع جنگ ایران و عراق، مانع از برقراری روابط دوستانه میان دو کشور شد.
پس از پایان جنگ سرد، ناراسیما رائو اولین نخست‌وزیر هند بود که بعد از انقلاب 1357 به ایران سفر کرد. هاشمی‌رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت ایران، این دیدار را نقطه عطفی در روابط دو کشور دانست. دو سال پس از این دیدار، هاشمی نیز از هند دیدار کرد. بعد از این سال، روابط دو کشور ادامه یافت که منجر به استحکام مناسب اقتصادی دو کشور شد. به طور کلی با اینکه روابط دو کشور در دهه 90 میلادی چندان منظم و منسجم نبود اما همین رفت و آمدهای دیپلماتیک منجر به شکل‌گیری زمینه دیدار واج پایی، دهمین نخست‌وزیر هند، در سال 2001 شد. همچنین دو کشور از آغاز دهه 90 میلادی احداث خط لوله گازی را از طریق پاکستان در دستور کار خود قرار دادند.
دوره دوم ریاست‌جمهوری محمد خاتمی
در دیدار اتال بیهاری واج پایی از ایران در سال 2001، دو طرف توافقنامه‌هایی را برای ارسال هیات‌های اجرایی در بخش‌های انرژی، حمل و نقل، صنعت، کشاورزی و خدمات امضا کردند. مساله دیگری که دو کشور تصمیم به همکاری در مورد آن را رفتند، مبارزه با تروریسم بود. محمد خاتمی، رئیس‌جمهوری وقت، و کمال خرازی، وزیر خارجه، این دیدار را فصل تازه‌ای در روابط دو کشور دانستند. در این دیدار توافقنامه‌ای مهم تحت عنوان «توافقنامه تهران» امضا شد.
مساله انرژی همواره مهم‌ترین مساله در روابط دو کشور بوده است. در دیدار خاتمی از هند در سال 2003 بر منافع مشترک در دو کشور در بخش انرژی تاکید شد و اظهار شد که انرژی باید به محور استراتژیک روابط دو کشور بدل شود. از یک سو، هند به عنوان کشوری که هدفش تبدیل شدن به یکی از قطب‌های اقتصادی دنیاست به منابع نفت و گاز نیاز مبرم داشت. از سوی دیگر، ایران با در اختیار داشتن منابع عظیم نفت و گاز به دنبال بازاری مناسب برای صدور این منابع بود. در آن زمان پیش‌بینی می‌شد که نیاز هند به گاز در سال 2010، چهار برابر شود. بر همین اساس در سال 2005 ایران و هند توافقنامه‌ای چند میلیارد‌دلاری امضا کردند که طبق آن مقرر شد ایران از سال 2009 به مدت 25 سال سالانه 5/7 میلیون تن گاز طبیعی به هند صادر کند. در دیدار سال 2003 آقای خاتمی از هند، «توافقنامه دهلی نو» به عنوان مکمل «توافقنامه تهران» به امضا رسید. تاکید هر دو توافقنامه بر لزوم گسترش مناسبات دو کشور در زمینه‌های تجاری و انرژی بود.
حجم کل تجارت دو کشور از حدود 748 میلیون‌دلار در سال 1380 به بیش از 905 میلیون‌دلار رسید. این افزایش حجم کل بیشتر ناشی از افزایش حجم صادرات هند به ایران بوده است. بنابراین در سال 1381 نسبت به سال قبل آن ایران شاهد کاهش حدود 150 میلیون‌دلاری تراز تجاری‌اش با هند بود. در سال 1382 صادرات ایران به هند بیش از صد میلیون‌دلار افزایش یافت. دلیل این اضافه شدن کالاهایی چون روغن‌های صنعتی (معادل 35 میلیون‌دلار) به جمع کالاهای صادراتی و افزایش حجم صادرات کالاهایی چون گل گوگرد و موم پارافین بوده است. صادرات هند به ایران نیز در این سال حدود 170 میلیون‌دلار افزایش یافت. روند افزایش حجم کل تجارت دو کشور ادامه یافت. رقم 748 میلیون‌دلار در سال 1380 در سال 1383 به حدود یک میلیارد و 700 میلیون‌دلار و در سال 1384 به 1 میلیارد و 874 میلیون‌دلار رسید. کالاهای صادراتی عمده ایران به هند در سال 1380 عبارت بودند از نخود، آمونیاک بدون آب، پسته و مخلوط هیدروکربن‌های بودار. در سال 1381 آلومینیوم کارنشده بیشترین کالای صادر شده ایران به هند بود. ایران در سال‌های 1380 و 1381 بیشتر کالاهایی چون نفت غیرخام و فرآورده‌های مربوط به آن، برنج، آهن و فولاد، سنگ آهن و گوشت گاو از هند وارد کرد. تا پایان سال 1384 نوع کالاهای تجاری دو کشور تغییر چندانی نکرد.
دوران ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد
هندوستان همواره موضعی حمایتی نسبت به برنامه هسته‌ای ایران داشته است. با این حال وزیر خارجه سابق هند، پراناب موکرجی، بر این باور بود که ایران باید کاملاً از یک برنامه غنی‌سازی مطابق با عهدنامه‌های بین‌المللی پیروی کند. علاوه بر این هند در سال 2005 به ارسال پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل رای مثبت داد. در 31 دسامبر/10 دی 1384، منوچهر متکی از هند به خاطر این اقدامش ابراز ناامیدی کرد.
در سال 2008 تا 2009 ایران 5/16درصد از نفت خام هند را تامین می‌کرد. به گزارش پرس‌تی‌وی، در این سال هند واردات نفت از ایران را به میزان 5/9 درصد افزایش داد. بر اساس گزارش تایمز آو ایندیا، در ژوئن 2009 کمپانی نفت هند اعلام کرد که قصد دارد پنج میلیارد دلار برای احداث یک منطقه گازی مشترک با ایران در خاورمیانه اختصاص دهد.
در پایان اولین سال ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد، حجم کل تجارت دو کشور به بیش از دو میلیارد و 270 میلیون‌دلار رسید. حجم صادرات ایران به هند در پایان سال 1385 معادل 836643496 دلار و صادرات هند به ایران معادل 1439639309 دلار بود. تراز تجاری ایران در این سال شاهد کاهش حدوداً 250 میلیون‌دلاری نسبت به سال 1384 بود. حجم کل تجارت دو کشور در سال 1386 تغییر چندانی نسبت به سال 1385 نکرد. حجم صادرات ایران به هند در سال 1387، بیش از 170 میلیون‌دلار نسبت به سال قبل از آن افزایش پیدا کرد. اما چون این افزایش در برابر افزایش 360 میلیون‌دلاری صادرات هند به ایران قرار گرفت، نتوانست تراز تجاری ایران را بهبود بخشد. کالاهای صادراتی ایران به هند در این دوره بیشتر عبارت بودند از فرآورده‌های آهن و فولاد، روی، آمونیاک، آلومینیوم، موم نفتی و معدنی، روغن صنعتی، موم پارافین، متانول، بوتان مایع، گندم سخت، سته، اتیلن و گل گوگرد. نکته بااهمیت صادرات این دوره، کاهش سهم کالاهای مصرفی و خوراکی مانند پسته و افزایش سهم فرآورده‌های اساسی صنعتی است. هند نیز در این دوره بیشتر این کالاها را به ایران صادر کرد: بنزین، روغن‌های سبک، فرآورده‌های آهن و فولاد، آلومینیوم، الکترودهای زغالی. به طور کلی از سال 1380 تا 1388 در روابط تجاری ایران و هند، کفه ترازو به نفع هند سنگینی می‌کرد. از سال 1384 تا پایان 1387 شاهد کاهش تراز تجاری ایران بوده‌ایم. به طوری که در سال 1387 تراز تجاری ایران به 659 میلیون‌دلار رسید. با این حال روند بهبود از سال 1388 آغاز شد. در پایان این سال، تراز تجاری ایران 132 میلیون‌دلار بهبود پیدا کرد.
نخست‌وزیر هند با ارسال پیام تبریک به محمود احمدی‌نژاد در سال 1388 و موضع‌گیری بی‌طرف در قبال وقایع پس از انتخابات ریاست‌جمهوری 1388، مانع از تضعیف روابط دو کشور شد. اهمیت حفظ رابطه با ایران برای هند از این جهت است که همان‌طور که ذکر شد هند برای حفظ موقعیت اقتصادی خود و تقویت آن به منابع نفت و گاز ایران نیاز دارد. به همین دلیل، هند با کشورهای تحریم‌کننده ایران همراهی نکرد، بلکه از این فرصت استفاده کرد تا به یکی از مشتریان اصلی نفت و گاز ایران تبدیل شود. در سال 2010 ایالات متحده به هند نسبت به روابط مالی‌اش با ایران که در واقع نقض تحریم‌های آمریکا بود، هشدار داد. کوری فلینتوف در گزارشی در سایت ان‌پی‌آر نوشت هند در سال 2010 با تحریم‌های آمریکا علیه ایران مخالفت کرد. به گفته فلینتوف، یک استراتژیست هندی، راجیو سیکری، این ایده را که ایران مسلح به سلاح اتمی برای هند تهدید محسوب می‌شود را، رد کرد و گفت هند به سرمایه‌گذاری و کسب و کار در ایران ادامه می‌دهد. علاوه بر این، گفته می‌شود که بزرگراه زنجان-دل‌آرام با کمک مالی هند احداث شده است. همچنین به گزارش تهران تایمز، بندر چابهار با سرمایه‌گذاری مالی مشترک ایران و هند به راه افتاده است. در نوامبر 2010، وزیر امور منابع انسانی و توسعه هند، دکتر پوراندسواری، برای شرکت در اجلاس همکاری آسیا به تهران آمد. در 26 سپتامبر 2011/ 4 مهر 1390 دیداری میان وزیر دارایی هند، پراناب موکرجی، با وزیر اقتصاد و دارایی ایران، شمس‌الدین حسینی، شکل گرفت. سه روز پیش از این دیدار، نخست‌وزیر هند، مان‌موهان سینگ، در حاشیه اجلاس صندوق جهانی پول در نیویورک با محمود احمدی‌نژاد ملاقات کرد. در مارس 2012 وزیر انرژی‌های نوین هند با وزیر انرژی ایران ملاقات کرد. در شانزدهم مهر 1391 نیز یک هیات اعزامی از سوی اتاق بازرگانی هند (اسوچم) به تهران آمدند. به گزارش سایت اتاق بازرگانی تهران، این هیات پس از بازگشت طی بیانیه سرمایه‌گذاران هندی را برای فعالیت اقتصادی در ایران تشویق کردند. آنیل آگراوال، رئیس شورای بین‌الملل آسوچم اظهار داشت که صنایع هندی فرصت‌های گسترده‌ای برای سرمایه‌گذاری بخش‌های گوناگون کاری ایران به ویژه بخش‌های تجهیزات ساخت و ساز، مصالح ساختمانی، سخت‌افزار، دارو، مخابرات، نساجی و خودرو دارند. همچنین وی بیان کرد که هند فرصت‌های تجاری شگفت‌انگیزی را برای همتایان ایرانی در زمینه‌های واردات نفت خام، کودهای شیمیایی، فلز روی، فلز مس، آهن، زغال‌سنگ، اورانیوم، منگنز و فلزاتی از این دست پیشنهاد می‌کند.
مناسبات تجاری ایران و هند در سال 1389 با ورود کود اوره به جمع محصولات صادراتی ایران به هند متحول شد. در این سال ایران بیش از 341 میلیون‌دلار کود اوره و 278 میلیون‌دلار آمونیاک به هند صادر کرد. حجم کل صادرات ایران به هند در سال 1389 معادل بود با 1821698052 دلار بود. صادرات هند به ایران در سال 1389 با کاهشی در حدود 520 میلیون‌دلار مواجه بود. این امر موجب شد تا تراز تجاری ایران در این سال به بیش از 550 میلیون‌دلار برسد. در سال 1390 صادرات کود اوره به هند از مرز 850 میلیون‌دلار گذشت. در این سال صادرات ایران به هند بیش از دو میلیارد و 750 میلیون‌دلار بود. صادرات هند نیز کاهشی حدوداً 100 میلیون‌دلاری را نسبت به سال 1389 شاهد بود.
هم‌اکنون هند از معدود کشورهایی است که هنوز روابط تجاری حسنه‌ای با ایران دارد و به نظر می‌رسد حداقل تا زمانی که یک گزینه آلترناتیو برای تامین منابع نفت و گاز خود پیدا نکند این روابط ادامه خواهد داشت. در کل هند به رهبری مان‌موهان سینگ نشان داده که در بازی شطرنج سیاسی-تجاری قهار است. این کشور به خوبی توانسته که موازنه میان ایران، آمریکا، روسیه و چین را حفظ کند. باید گفت که مان‌موهان سینگ امنیت پات شدن را به ریسکی که در دوگانه مات شدن یا مات کردن وجود دارد، ترجیح می‌دهد.
