سرنوشت صادرات نفت

بیش از سه ماه از شروع تحریمهای آمریکا علیه صادرات نفت ایران میگذرد. تحریمهای نفتی از اوایل نوامبر 2018 مصادف با نیمههای آبان ماه آغاز شد. هرچند آمریکا در بازه شش ماه بین خروج از برجام و شروع تحریمها بارها اعلام کرده بود که صفر کردن صادرات نفت ایران را نشانه گرفته است، اما همزمان با آغاز تحریمها 8 کشور خریدار نفت را از تحریمها معاف کرد. چین، هند، کرهجنوبی، ژاپن، ترکیه، تایوان، یونان و ایتالیا کشورهایی بودند که از تحریم خرید نفت ایران به مدت 6 ماه معاف شدند. در واقع بر اساس تحریمهای دولت ترامپ هیچ کشور یا شرکتی خارج از این لیست اجازه خرید نفت از ایران را ندارد و اگر از دستورالعملهای دولت ترامپ سرپیجی کند، مشمول تحریمهای آمریکا خواهد شد. در این میان تحریمهای دیگری از جمله تحریم بیمه نفتکشهایی که حامل نفت ایران هستند و همچنین تحریمهای مبادلات مالی مشکلات را افزایش داده و خرید نفت از ایران را با دشواریهایی مواجه کرده است. به طوریکه برخی کشورهای معاف شده طی سه ماه ابتدایی شروع تحریمها به دلیل مشکلات بیمهای و انتقال پول نتوانستند از ایران نفت خریداری کنند.
برآوردهای مختلفی از میزان صادرات نفت ایران میشود، اما مجموع آنها نشان میدهد در اولین ماه اعمال تحریمها، فروش نفت ایران کاهش قابل توجهی داشته است. اما بعد از آن میزان صادرات را با شیب ملایمی افزایش یافته و پیشبینی میشود تا پایان موعد 6ماهه معافیت از تحریمها در سطح بیش از یک میلیون بشکه در روز باقی بماند. در حال حاضر تصمیم ترامپ بعد از پایان موعد شش ماهه معافیتها یکی از بزرگترین ابهامات بازار جهانی نفت است. در واقع ممکن است معافیتها مجددا تمدید شود یا اینکه کاملا لغو شده و آمریکا هدف صفر کردن صادرات نفت ایران را دنبال کند. اما سناریوی سومی که در این میان مطرح است، تمدید معافیتها به شکل محدودتر است، به این شکل که احتمال دارد برخی از 8کشور معاف شده از تحریم از این لیست حذف شوند و برای برخی دیگر نیز جواز خرید نفت به شکل محدودتری صادر شود.

سقوط صادرات نفت به کف 40 ساله
آنطور که میس گزارش میدهد، در نوامبر یعنی اولین ماه شروع تحریمهای نفتی ایران میزان صادرات نفت به حدود 772 هزار بشکه در روز کاهش یافته که کمترین میزان از سال 1979 یعنی سالی که انقلاب اسلامی رخ داد، رسیده است. میس تاکید میکند که این مقدار جدا از میزان نفتی است که در این ماه ایران به ذخایر خود در بندر دالیان ارسال کرده. ایران با شروع تحریمها مخازنی برای ذخیره نفت در دالیان چین اجاره کرده و هر ماه محمولههایی را برای ذخیرهسازی به این بندر ارسال میکند. میس میزان نفت ذخیره شده ایران در این ذخایر را در ماه نوامبر حدود 240 هزار بشکه در روز برآورد کرده است.
بخش مهمی از کاهش صادرات نفت ایران در ماه نوامبر به دلیل محدودیتهایی است که دیگر تحریمهای آمریکا(بیمه نفتکشها و مبادلات مالی) علیه ایران ایجاد کرده و بخشی نیز تحت تاثیر ابهامات معافیتهای اعطایی دولت ترامپ بوده است. دولت ترامپ بر خلاف دور قبلی تحریمها، برای برخی کشورهای معاف شده مقدار مشخصی که مجاز به خرید نفت از ایران هستند را مشخص نکرده است. از این رو، کشورهای تایوان و ایتالیا تا کنون هیچ نفتی از ایران خریداری نکردهاند و یونان نیز تنها در ماه نوامبر روزی 32 هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده و سپس خرید خود را متوقف کرده است. ترکیه، ژاپن و کرهجنوبی نیز در ماه نوامبر هیچ محمولهای از ایران وارد نکردهاند. بنابراین در اولین ماه اعمال تحریمها تنها سه کشور چین، هند و یونان خریدار نفت ایران بودهاند.
در ماه دسامبر صادرات نفت ایران قدری افزایش یافته و به 908 هزار بشکه در روز رسیده است. در این ماه ایران هیچ نفتی برای ذخیرهسازی در بندر دالیان چین ارسال نکرده است. در دسامبر نیز تنها سه کشور خریدار نفت ایران بودهاند، تفاوت در آنجا است که چین نفت بیشتری و حدود 500 هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده که نسبت به نوامبر رشد 30درصدی را نشان میدهد. هند در این ماه حدود 300 هزار بشکه و نزدیک به سطح نوامبر به خرید نفت از ایران ادامه داده است. یونان اما واردات خود را متوقف کرده است و در عوض ترکیه در دسامبر برای اولین بار بعد از تحریمها خرید نفت از ایران از سر گرفته و روزانه حدود 58 هزار بشکه نفت وارد کرده است.
در ماه ژانویه، علاوه بر سه کشور خریدار نفت ایران در دسامبر، کرهجوبی نیز واردات نفت از ایران را آغاز کرد. این کشور در ژانویه اولین محمولههای میعاناتگازی خود را بعد از توقف 4 ماهه وارد کرد. این کشور دو محموله میعانات گازی از ایران خریداری کرده که در ماه دسامبر بارگیری شده و برآورد میشود میانگین واردات این کشور از ایران در ژانویه به 70 هزار بشکه در روز رسیده باشد. ژاپن اما واردات نفت از ایران را به دلیل مشکلات بیمه نفتکشها و مبادلات مالی با تاخیر بیشتری آغاز کرده است، این کشور اولین محموله خود را که حدود 2میلیون بشکه در روز است در ماه ژانویه بارگیری کرد، این محموله نیمه اول فوریه در این کشور تخلیه شد.
اما موضوع قابل توجه در صادرات نفت ایران، قطع خرید نفت کشورهای اروپایی است. پیش از خروج آمریکا از برجام، ایتالیا، فرانسه، هلند و یونان و لهستان، 5 خریدار اصلی نفت ایران در اروپا بودند. این کشورها در مجموع بیش از 500 هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد میکردند، با وجود اینکه به دو کشور ایتالیا و یونان معافیت از تحریم برای تداوم خرید نفت از ایران اعطا شده، اما به نظر میرسد شرکتهای اروپایی قصد ندارند در دوران تحریمها مشتری نفت ایران باشند. ایتالیا بعد از اجرای برجام هیچ محمولهای از ایران خریداری نکرده، در حالی که این کشور در سال 2017 روزانه خریدار 200 هزار بشکه از نفت ایران بوده است. یونان نیز در ماه نوامبر یعنی اولین ماه اعمال تحریمها تنها یک محموله یک میلیون بشکهای یعنی روزی 32 هزار بشکه از ایران وارد کرده است.
قطع خرید نفت شرکتهای اروپایی در حالی است که اتحادیه اروپا خود بزرگترین حامی برجام بوده و برای حفظ توافق هستهای ایران و غرب در مقابل سیاستهای دولت ترامپ ایستادگی کرده است. آنها همچنین اخیرا راهکاری برای تداوم مبادلات مالی شرکتهای اروپایی با ایران تهیه کردهاند. با این حال آنطور که میس تاکید میکند، به نظر می‎رسد این راهکار بسیار دیر هنگام ایجاد شده و حداقل نمیتواند زمینهای برای از سرگیری صادرات نفت ایران به قاره سبز ایجاد کند. در واقع به نظر میرسد مجازاتهای آمریکا برای شرکتهای اروپایی که از تحریمها تخطی کردهاند آنقدر سنگین است که آنها به راحتی از منافع ناشی از خرید نفت از ایران چشمپوشی کردهاند.

برآوردها از آینده
عدم خرید نفت اروپا از ایران از زمان اعمال تحریمها، این گمانه را تقویت کرده که با پایان مهلت 6ماهه معافیت از تحریم خرید نفت ایران در 5ماه مه، کشورهای اروپایی از لیست کشورهای معاف از تحریمها حذف شوند؛ تایوان دیگر کشوری است که احتمالا از این لیست خط بخورد. در واقع به نظر میرسد کشورهای آسیایی چین، هند، ژاپن و کرهجنوبی و همچنین ترکیه، 5 خریدار نفت ایران در 6ماه دوم اعمال تحریمها باقی بمانند. همچنین ممکن است که آمریکا به این کشورها دستور دهد که در این دور خرید نفت از ایران را محدودتر کنند. با این حال تصمیمات دولت ترامپ تا حدود زیادی به وضعیت بازار نفت بستگی خواهد داشت از سوی دیگر تسهیل شدن مبادلات مالی ایران و اروپا با به کار افتادن SPV ممکن است به تسهیل جریان صادرات نفت ایران کمک کند.

بازار چه میگوید؟
قیمت نفت و به دنبال آن نرخ خردهفروشی بنزین در آمریکا برای ترامپ اهمیت بسیاری دارد. به گفته کارشناسان یکی از دلایل مهم اعطای معافیت برای خرید نفت ایران در نوامبر، رشد کمسابقه قیمت نفت بوده است. قیمت نفت به دلایل مختلفی که مهمترین آن نگرانی از اظهارات آمریکا مبنی بر صفر کردن صادرات نفت ایران بود، در 9 ماه ابتدای سال رشد شدیدی را تجربه کرد و اوایل اکتبر یعنی حدود یک ماه پیش از شروع تحریمها به بیش از 86 دلار بر بشکه رسید. به تبع رشد قیمت نفت، نرخ خردهفروشی بنزین در آمریکا نیز افزایش یافته و به بیشترین سطح ظرف سه سال رسیده بود. این موضوع نه تنها اعتراض متحدان آمریکا از جمله هند، ژاپن وکرهجنوبی را از تحریمهای آمریکا علیه ایران به دنبال داشت، بلکه موجب افزایش نارضایتی از عملکرد ترامپ در جامعه آمریکا نیز شده بود.
در حال حاضر نیز گفته میشود که تمدید معافیت در ماه مه سال جاری میلادی تا حدود زیادی به قیمت نفت در آن زمان بستگی دارد. نفت در سه ماه پایانی 2018 به دلیل معافیت از تحریم خرید نفت ایران، کاهش رشد اقتصاد جهانی، افزایش عرضه نفت آمریکا و اوپک حدود 40 درصد افت قیمت را تجربه کرد. با این حال از اواخر سال 2018 قیمتها مجددا در مسیر افزایشی قرار گرفته است. عواملی چون مذاکرات آمریکا و چین برای حل اختلافات تجاری و اجرای توافق نفتی اوپک و متحدانش برای کاهش تولید از مهمترین عوامل رشد قیمتها محسوب میشود. اما در هفتههای اخیر تشدید بحران داخلی ونزوئلا و تحریم صنعت نفت این کشور توسط آمریکا رخ داده و این موضوع به تداوم رشد قیمتها کمک کرده است. آنطور که فارن پالیسی اعلام میکند، هنوز در خصوص چگونگی اثرگذاری تحریمهای نفتی ونزوئلا تردید وجود دارد اما اگر تحریمها به کاهش عرضه این کشور منجر شود، افزایش قیمت نفت را تسریع خواهد کرد. به گفته کارشناسان ممکن است تحت تاثیر تحریمهای ونزوئلا تا ماه مه بهای نفت به سطوح بالاتری برسد و پافشاری آمریکا بر توقف صادرات نفت ایران را دشوارتر از قبل کند. در واقع مواضع دولت ترامپ در قبال ونزوئلا احتمال تمدید معافیت از تحریم خرید نفت ایران را بیشتر کرده است.

ابهام در آمار صادرات
اما در پایان باید گفت که همه این برآوردها از میزان صادرات نفت ایران و پیشبینی از سرنوشت آن با ابهامات بسیاری مواجه است. آنطور که منابع اطلاعاتی مختلف تاکید میکنند، ایران از پیش از شروع تحریمها ابزارهایی را به کار گرفته که هرگونه برآورد دقیق از میزان صادرات نفت را غیرممکن کرده است. تغییر نام و تغییر پرچم نفتکشهای حامل نفت ایران و همچنین خاموش کردن رادارها در آبهای آزاد و حتی انتقال محموله از نفتکشی به نفتکش دیگر همه راهکارهایی است که ایران به کار میبرد تا میزان و مقصد صادرات خود را برای آمریکا و شرکتهای دنبالکننده نفتکشها غیرشفاف و نامشخص کند. معاون امور بینالملل وزیر نفت ایران نیز پیش از این تاکید کرده بود که بعد از اعمال تحریمها مشتریان جدیدی خواهان خرید نفت ایران شدهاند و بازار سایهای برای نفت کشور تشکیل شده است.
تمام این اظهارات این احتمال را مطرح میکند که در حال حاضر سطح صادرات نفت ایران بیشتر از برآوردهایی است که از سوی موسسات بینالمللی مطرح میشود و حتی در صورت عدم تمدید معافیتهای تحریمی در پایان موعد شش ماهه، جریان صادرات نفت ایران ادامه خواهد داشت.