سارا مالکی – خبرنگار حوزه نفت و انرژی
کره جنوبی کشوری است که به لحاظ تاریخی در برهه‌های زمانی تقریباً یکسان با ایران، وارد فاز صنعتی شدن شده است. همین هم‌زمانی باعث شده است تا صنایع مختلف مانند فولادسازی یا خودروسازی در ایران و کره جنوبی با یکدیگر مقایسه شوند. صنعت پتروشیمی نیز از دیگر صنایعی است که محل مقایسه میان دو کشور قرار می‌گیرد. علاوه بر هم‌زمانی شروع به کار صنایع مختلف در ایران و کره جنوبی، یکی از مهم‌ترین علت‌های مقایسه وضعیت صنایع مختلف در این دو کشور، رشد چشم‌گیر این صنایع در کره جنوبی است. از همین رو این مقایسه‌ها تبدیل به فرصتی برای شناسایی کاستی‌ها در ایران و رموز موفقیت در کره جنوبی شده است. بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سویCefic Chemdata International ، کره جنوبی در سال ۲۰۱۸ با فروش ۱۲۲ میلیون دلاری، رتبه پنجم را در میان کشورهای صادرکننده محصولات پتروشیمی داشته حال‌آنکه ایران باوجود دارا بودن منابع هیدروکربوری سرشار و سابقه طولانی شروع فعالیت در صنایع پتروشیمی، دارای جایگاهی قابل اشاره در میان غول‌های پتروشیمی نیست. بر اساس گزارش‌های موجود از حدود ۳۱ میلیون تن تولیدات قابل‌فروش در ایران حدود ۲۲ میلیون تن آن باارزش ۱۲ میلیارد دلار به ۳۰ کشور مقصد صادر می‌شود. از همین رو بررسی‌های مختلفی میان صنایع پتروشیمی دو کشور از روند شکل‌گیری آن تا نقطه‌ای که حالا در آنجا قرار دارند انجام‌شده تا شاید با الگوبرداری از مسیری که کره جنوبی رفته، ایران نیز بتواند به جایگاه واقعی خود در صنعت پتروشیمی دست پیدا کند. یکی از این بررسی‌ها توسط افسانه شفیعی، عضو هیئت‌علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی اتاق تهران انجام‌شده است تا مقایسه‌ای از الگوی توسعه صنایع پتروشیمی در ایران و کره جنوبی به دست دهد. نتایج پژوهش‌هایی ازاین‌دست می‌تواند در توسعه صنعت پتروشیمی کشور راهگشا باشد.
تولد صنایع پتروشیمی در کشوری بدون منابع نفت و گاز
نقطه شروع توسعه صنایع پتروشیمی در کره جنوبی، دهه 90 میلادی بود؛ یعنی زمانی که دولت این کشور نخستین گام‌ها برای تأسیس سه منطقه ویژه پالایش نفتا (اولسان، دایسان، یئوسو) را برداشت تا خوراک موردنیاز برای توسعه این صنعت را فراهم سازد. این روند از حوالی سال 1966 آغازشده و طی چند برنامه توسعه به اهداف خود دست‌یافته اما جذب سرمایه خارجی یا توسعه مناطق پتروشیمی بزرگ‌تر همچنان در کره جنوبی در دستور کار قراردارد. به‌این‌ترتیب دولت کره جنوبی برنامه‌ای مدون شامل هفت مرحله برای ارتقای رقابت‌پذیری صنایع شیمیایی این کشور داشته که گام‌به‌گام آن را اجرا کرده و به نتیجه رسانده است. صنعت پتروشیمی در کره جنوبی بدون آنکه از مزیت طبیعی خوراک برخوردار باشد، با تکیه‌بر برنامه‌ریزی، جایگاه جهانی خود را پیدا کرد. سیر راهبردهای توسعه تجاری در این کشور به صورتی بود که ابتدا با توسعه واردات مواد اولیه و واسطه¬ای اساسی توان تولید کالای نهایی به وجود می-آمد، سپس برنامه¬های حمایت از تولید داخل و جایگزینی واردات (افزایش عمق ساخت داخل)، نیاز به واردات را کاهش می¬داد. به‌این‌ترتیب در برنامه اول توسعه صنایع پتروشیمی در کره جنوبی؛ تولید خوراک دولتی، واردات مواد نفتی به‌صورت دولتی، تقویت زیرساختهای پشتیبان و تحریک تقاضا در بازار صنایع پایین‌دستی در دستور کار قرار گرفت. دولت کره جنوبی تا پیش از رسیدن به برنامه‌های ششم حمایت‌های خود از پتروشیمی‌ها را به‌تدریج کاست تا این‌که در برنامه ششم توسعه، حمایت‌های مستقیم را کنار گذاشت و تجهیز پتروشیمی‌ها به نیروی انسانی متخصص، تحقیق و توسعه و آزادسازی بازار محصولات پتروشیمی را در پیش گرفت. در برنامه هفتم توسعه نیز تکمیل آزادسازی در صنایع پتروشیمی، ادغام و تملک سهام شرکت‌های پتروشیمی، بسط عمودی صنایع پایین‌دستی به سمت صنایع پتروشیمی و اتحادهای استراتژیک بین شرکت‌ها صورت پذیرفت. به‌این‌ترتیب پس از تأسیس سه منطقه ویژه پالایش نفتا بین سالهای 1966 تا 1997، ادغام و تملک سهام در شرکت‌های نفتی بین سالهای 1998 تا 2003 انجام شد. پس‌ازآن بین سالهای 2004 تا 2018 روند ایجاد بورس کشورهای تأمین‌کننده نفت کره جنوبی (COPEX) آغاز شد و با اعطای مشوق برای سرمایه‌گذاری در بخش اکتشاف و استخراج نفت ادامه پیدا کرد. در رابطه باعرضه مواد واسطه‌ای (میان دست) نیز در تاریخ‌های یادشده، فعالیت‌هایی همچون برنامه‌ریزی متمرکز تولید محصولات شیمیایی و تنظیم قیمت تولیدات شیمیایی، نرخ‌های بالای تعرفه روی تولیدات میان دستی شیمیایی و مداخله دولت در بازار نرخ ارز ادامه داشت تا در گام بعدی نرخ تعرفه تولیدات میان دستی به‌تدریج کاهش یابد و شرایط رقابت در بازار ایجاد شود. در این بخش، آخرین قدم آزادسازی قیمت تولیدات میان دستی شیمیایی و آزادسازی واردات محصولات شیمیایی میان دستی بود که در سال 2004 محقق شد. برنامه دولت کره جنوبی برای توسعه صنایع پایین‌دست نیز به این شکل بود که در کنار اعطای مشوق‌های سرمایه‌گذاری خارجی، الزاماتی صادراتی برای آن‌ها طراحی کرده تا سهم بازار این کشور گسترش پیدا کند. آینده‌پژوهی تحولات بازار محصولات شیمیایی توسط دولت و ارائه نتایج آن به شرکت‌های خصوصی دیگر اقدامی بود که برافزایش سهم بازار جهانی کره جنوبی از فروش محصولات پتروشیمی اثرگذار بود. به این‌ترتیب کره جنوبی از دهه 90 میلادی تاکنون همواره توسعه خوشه‌های صنعتی منطقه‌ای، همکاری‌های بین منطقه‌ای و ایجاد شبکه‌های جهانی را در سطح کلان دنبال کرده و در حوزه صنعت پتروشیمی نیز در توسعه مقیاس فعالیت واحدهای پتروشیمی و جلب سرمایه‌های خارجی فعالیت‌های بسیاری داشته است.
درس‌های ایران از کره جنوبی
ایران به‌عنوان کشوری با منابع سرشار هیدروکربوری و مزیت‌های طبیعی بسیار ازجمله نزدیکی به آب‌های آزاد و همچنین نیروی متخصص، شاید آن‌طور که باید موفق به طی مسیر توسعه در صنعت پتروشیمی نبوده است. باوجود کاستی‌های فراوان، این صنعت در ایران پس از طی مراحل نسبی توسعه خصوصی‌سازی شده اما مسیر خصوصی‌سازی این صنعت نیز طبق گفته کارشناسان به‌درستی طی نشده است. بااین‌حال جذابیت این حوزه و پتانسیل‌های فراوان آن باعث می‌شود راه توسعه و ترقی به روی این صنعت باز باشد. اگرچه در ایران در سطح کلان موانعی برای رقابت‌پذیری کلان صنعتی وجود دارد اما آنچه بامطالعه روند توسعه صنایع پتروشیمی در کره جنوبی می‌تواند برای ایران آموزنده باشد؛ ایجاد هم‌زمانی و تناسب میان سیاست‌های تنظیم بازار خوراک، تولیدات واسطه‌ای پتروشیمی و تحریک تقاضا است. باز تنظیم فضای تنظیمی سرمایه‌گذاری در صنایع پتروشیمی به‌منظور جلب سرمایه‌گذار خارجی نیز از دیگر دروس مهمی است که بامطالعه کره جنوبی برای ایران به دست می‌آید. درواقع مهم‌ترین چالش‌های ارتقای رقابت‌پذیری در صنایع شیمیایی ایران نخست به وجود نداشتن توازن زنجیره تولید محصولات پتروشیمی بازمی‌گردد. در این زمینه نبود حاکمیت و نقشه راه توسعه، نبود انسجام میان سیاست‌های مشوق تولید و سرمایه‌گذاری، تنظیم بازار و رگلاتوری در بازار خوراک و محصولات، ضعف دسترسی به دانش فنی تولید بسیاری از محصولات میان دستی پتروشیمی، ضعف ارتباط صنایع شیمیایی با صنایع پایین‌دستی از مهم‌ترین چالش‌ها هستند . از دیگر سو کاهش اثر مزیت‌های منابع در رقابت‌پذیری تولیدات شیمیایی نیز از دیگر چالش‌های پیش روی صنعت پتروشیمی در ایران است. در این زمینه تولید محصولاتی باارزش افزوده پایین و دارای پیچیدگی کم از مهم‌ترین مشکلات است.مهم‌ترین توصیه‌ها در این زمینه از سوی کارشناسان توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی با استفاده از منابعی مانند صندوق توسعه ملی یا بانک‌ها با اتکای وثیقه گرفتن سهام یا محصول شرکت‌های پتروشیمی است. به نظر می‌رسد این روش‌ها در شرایط فعلی که ورود سرمایه‌گذاران خارجی تحت تأثیر تحریم‌ها دشوار شده است راهگشا باشد. با تکیه به این روش‌ها می‌توان طرح‌های بالادستی تأمین‌کننده خوراک و مدیریت تخصیص خوراک بین مجتمعی واحدهای تولیدی و طرح‌های صنعت پتروشیمی را به‌پیش برد. تسهیل حضور شرکت‌های پتروشیمی در بازارهای صادراتی از طریق تأمین بخشی از هزینه‌های ایجاد نمایندگی فروش، راه‌اندازی مراکز تجاری دائمی، نمایشگاه‌های تخصصی و اختصاص پاویون در نمایشگاه‌های بین‌المللی، توسعه شرکت‌های بازاریابی محصولات پتروشیمی در کشورهای هدف با استفاده از درآمدهای موضوع ماده 8 قانون هدفمندسازی یارانه‌ها نیز از روش‌های کاهش هزینه‌های عملیاتی صادراتی با اتکا به بهبود عملکرد زیرساختهای پشتیبان است که می‌تواند در تکمیل روند توسعه صنعت پتروشیمی ایران تأثیرگذار باشد.