تنگه هرمز، مهمترین شاهراه آبی نفت جهان

به دنبال افزایش تنش‌ها در خلیج فارس ظرف چند ماه اخیر احتمال بسته شدن تنگه هرمز و توقف عبور و مرور نفتکش‌ها از آن مطرح شده است. از این رو سوالات متفاوتی در خصوص چرایی اهمیت این تنگه و سوابق اختلال در تردد نفتکش‌ها از آن مطرح شده که در گزارش پیش‎رو تلاش شده به برخی از این سوالات پاسخ داده شود:
• موقعیت جغرافیایی تنگه هرمز چگونه است؟
تنگه وی(V) شکل هرمز، خلیج فارس را به دریای عمان و اقیانوس هند متصل می‌کند. از شمال ایران و از جنوب عمان و امارات متحده عربی در جوار این آب راه قرار گرفته‌اند. در باریک‌ترین نقطه عرض تنگه هرمز به حدود 33کیلومتر می‎رسد و طول آن حدود 154کیلومتر عنوان می‌شود. با این حال تنها حدود 6کیلومتر از عرض این تنگه به خطوط حمل و نقل دریایی اختصاص یافته است. اما همین عرض محدود در کنار عمق مناسب، این تنگه را برای عبور و مرور بزرگترین نفتکش‌های جهان مناسب کرده است. حدود دوسوم از نفتکش‌هایی که در تنگه هرمز تردد می‌کنند از نوع وی‌ال‌سی‎سی یا یو‌ال‌سی‌سی هستند که اولی با توانایی حجم 2میلیون بشکه و دومی با توانایی حمل بیش از 3میلیون بشکه نفت‌خام بزرگترین نفتکش‌های جهان محسوب می‌شوند. این در حالی است که بسیاری از آبراهای جهان به دلیل مسائلی چون عمق کم آب با محدودیت‌هایی مواجهند و تنها نفتکش‌هایی با مقیاس کوچک قابل تردد در آن‌ها هستند.
• چرایی اهمیت تنگه هرمز
طی یک ماه گذشته که مخاطراتی برای چند نفتکش‌ در نزدیکی تنگه هرمز رخ داده، برآوردهای مختلفی از میزان نفتی که از این آبراه می‌گذرد ارائه شده است. آنطور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا در آخرین به روز رسانی آمار و اطلاعات خود از تنگه هرمز عنوان می‌کند، در سال 2018 به طور روزانه 21 میلیون بشکه نفت و محصولات نفتی از این آبراه عبور کرده که 21 درصد از کل حجم مصرف جهان و همچنین حدود 40 درصد از کل تجارت جهانی نفت محسوب می‌شود. علاوه بر این اداره اطلاعات انرژی آمریکا اعلام می‌کند که این مقدار حدود یک‌سوم از کل نفت جابه‌جا شده از طریق حمل و نقل دریایی است. علاوه بر این، حدود یک‌چهارم کل گاز مایع مصرفی جهان از تنگه هرمز عبور کرده و به نقاط مختلف جهان صادر می‌شود که نشان از اهمیت این تنگه برای بازار جهانی گاز دارد.
• آیا تنگه هرمز را می‌توان بست؟
هرچند موقعیت جغرافیایی این تنگه آن را برای عبور مرور نفتکش‌های بزرگ مناسب کرده، با این حال عمق آن به اندازه‌ای نیست که مانع از آسیب دیدن نفتکش‌ها توسط مین‌های آبی شود. از سوی دیگر مسیر دریایی تنگه هرمز آنقدری به خشکی به خصوص سواحل ایران نزدیک هست که می‌تواند مورد اثابت گلوله از خشکی قرار گیرند. بنابراین از بعد تئوری می‌توان با استفاده از مین‌های دریایی یا شلیک گلوله و اژدر از ساحل عبور و مرور از تنگه هرمز را به حدی ناامن کرد که تردد نفتکش‌ها متوقف شود. بعد از حمله‌های ماه‌های گذشته به چند نفتکش در نزدیکی تنگه هرمز، شرکت‌های بیمه‌ای مبلغ لازم برای بیمه نفتکش‌هایی را که در خلیج فارس تردد می‌کنند، افزایش دادند. این موضوع خود نشان می‌دهد که با وجود برخی ادعاها مبنی بر اینکه اتفاقی جدی در تنگه هرمز رخ نخواهد داد، شرکت‌های حمل و نقل دریایی وقایع منطقه‌ای را بسیار جدی ارزیابی می‌کنند. پیش از این یکی از موانع مهم بر سر راه ایران برای بستن تنگه هرمز وابستگی ایران به این آبراه برای صادرات نفت خود عنوان می‌شد. اما در شرایطی که تحت فشارهای حداکثری تحریم‌های غرب میزان صادرات نفت کشور به سرعت کاهش یافته است، ایران نیز به امنیت تنگه هرمز وابستگی کمتری دارد.
• آیا سابقه بسته شدن تنگه هرمز وجود دارد؟
خیر. اما پیش از این تحت تاثیر تنش‌ها عبور و مرور از این تنگه مختل شده است. به طور مثال در جریان جنگ ایران و عراق طی سال‌های 1980 تا 1988 بعد از اینکه نیروهای عراقی به پایانه نفتی خارگ واقع در خلیج فارس حمله کردند، ایران نیز نفتکش‌های عراقی را که از تنگه هرمز عبور می‌کردند مورد اثبات موشک و مین قرار داد. از این رو این جنگ به جنگ نفتکش‌ها مشهور شد. هرچند ایران در جریان جنگ نفتکش‌ها قصد نداشت تنگه هرمز را ببندد اما افزایش تنش‌ها در این آبراه به افزایش شدید بیمه نفتکش‌ها و هزینه صادرات نفت منجر شد. ایران در سال 2011 بعد از تحریم صادرات نفت ایران بارها تهدید کرد که تنگه هرمز را خواهد بست، با این حال جریان داشتن صادرات روزانه یک میلیون بشکه در روز از نفت ایران مانع از هرگونه اقدام عملی از سوی کشور شد.
• کدام کشورها نفت خود را از طریق تنگه هرمز صادر می‌کنند؟
7 کشور ایران، عربستان، عراق، کویت، امارات، قطر و بحرین در حاشیه خلیج فارس قرار دارند که همه آنها صادرکننده نفت نیز محسوب می‎‌شوند و برای صادرات به تنگه هرمز وابسته هستند. با وجود ریسک‌های ژئوپلیتیکی که همواره تنگه هرمز را تهدید می‌کند، اما کمتر مسیری جایگزین این آبراه نفتی ساخته شده است. اصولا اصطلاح chokepoint که اداره اطلاعات انرژی آمریکا در خصوص تنگه هرمز به کار برده به نقاط دریایی استراتژیکی اطلاق می‌شود که به دلیل باریک بودن می‌تواند به محلی برای تنش‌های نظامی بدل شود و در عین حال استفاده از مسیرهای جایگزین برای آن بسیار دشوارو با هزینه بالا ممکن است. از این رو تا کنون نیز ساخت مسیرهای جایگزین که بتواند از اهمیت تنگه هرمز برای بازار نفت بکاهد با موفقیت چندانی همراه نبوده است. بین کشورهای حاشیه خلیج فارس، تنها عربستان و امارات خطوط لوله‌ای جایگزین تنگه هرمز ساخته‌اند. در واقع آنطور که بلومبرگ گزارش می‌دهد حدود 100 درصد نفت صادراتی ایران، کویت، قطر و بحرین، حدود 90 درصد نفت صادراتی عراق و عربستان و حدود 75 درصد نفت صادراتی امارات متحده عربی از تنگه هرمز می‌گذرد. ظرفیت خط لوله جایگزین تنگه هرمز که توسط عربستان و امارات متحده عربی ساخته شده، در مجموع 5/6 میلیون بشکه در روز است، اما در سال گذشته تنها از 7/2 میلیون بشکه از این ظرفیت استفاده شده است. عربستان بیشترین تلاش را برای جایگزین کردن تنگه هرمز داشته است. این کشور با ساخت مگا خط‌لوله شرقی-غربی به طور 746 مایل توانایی دارد که روزی 5 میلیون بشکه از نفت خود را از بندری در دریای سرخ صادرکنند. با این حال آنطور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا اعلام می‎کند تاکنون تنها از 9/1 میلیون بشکه از ظرفیت این خط لوله استفاده شده است. هرچند هیچ یک از دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس نتوانسته‌اند به چنین ظرفیتی برای جایگزینی تنگه هرمز دست یابند، اما به نظر می‎‌رسد عربستان همچنان وابسته‌ترین کشور به تنگه هرمز برای جریان صادرات نفت خود است. این کشور روزانه بیش از 7 میلیون بشکه نفت و 5/1 میلیون بشکه فرآورده نفتی صادر می‌کند، از این رو در هر صورت بخش قابل توجهی از صادرات نفت و مایعات نفتی این کشور باید از تنگه هرمز انجام شود. عربستان اعلام کرده بود قرار است که ظرفیت خط لوله شرقی-غربی را به 7 میلیون بشکه در روز تا پایان سال 2018 برساند. اما ظاهرا این کشور در رسیدن به این هدف خود تا کنون ناکام بوده است. این کشور اخیرا مجددا زمان دیگری را برای پایان این پروژه هدف‌گذاری کرده و امیدوار است که تا پایان سال 2020 این پروژه به اتمام برسد. امارات دیگر کشوری است که تا حدودی توانسته جایگزینی برای تنگه هرمز ایجاد کند. این کشور با استفاده از خط لوله‌ حبشان-فجیره به ظرفیت 5/1 میلیون بشکه در روز و با طول 370 کیلومتر، نفت تولیدی در شرق ابوظبی را از منطقه حبشان به بندر فجیره در ساحل دریای عمان منتقل ‌می‌کند. امارات نیز برنامه رساندن ظرفیت این خط لوله را به 8/1میلیون بشکه در روز در دست دارد. هرچند ظرفیت این خط لوله در حال حاضر حدود دوسوم نفت صادراتی امارات را پوشش می‌دهد، اما این کشور تاکنون تنها روزانه 500 هزار بشکه از طریق این خط لوله نفت صادر کرده است. گذشته از اینکه مشخص نیست در عمل چه میزان از ظرفیت این خط لوله قابل استفاده است، حمله چند ماه پیش به 4 نفتکش در بندر فجیره نشان داد که این مسیر جایگزین تنگه هرمز نیز چندان امنیت عرضه نفت امارات را تضمین نمی‌کند. عراق دیگر کشوری است که در زمان جنگ با ایران تلاش کرد مسیری جایگزین تنگه هرمز بسازد. این کشور در سال 1989 اقدام به ساخت خط‎‌‌لوله‌ای با عنوان آی‌پی‌اس‌ای و با ظرفیت 65/1 میلیون بشکه در روز کرد که با عبور از خاک عربستان در موازات خط لوله شرقی-غربی این کشور، نفت عراق را به سواحل دریای سرخ منتقل می‌کرد. اما این خط لوله در جریان حمله صدام به کویت در سال 1990 بسته شد. در سال 2001 عربستان مالکیت این خط لوله را به عنوان غرامت جنگی به خود اختصاص داد و آن را به خط لوله انتقال گاز تبدیل کرد. علاوه بر آن عراق بخشی از نفت خود در اقلیم کردستان را از طریق خط‌لوله کرکوک-جیهان به سواحل دریای مدیترانه منتقل می‌کند، با این حال ظرفیت این خط‌لوله که حدود 600 هزار بشکه در روز است توانایی پوش میزان قابل توجهی از صادرات نفت عراق را ندارد. ایران نیز چندسالی است که برنامه‌ای برای جایگزینی تنگه هرمز در دست دارد و قرار است با استفاده از خط‌لوله‌ای نفت تولیدی در جنوب غربی کشور به بندر جاسک در دریای عمان کشیده شود. هرچند در دو سال گذشته این خط لوله جزء اولویت‌های وزارت نفت بوده اما تا کنون ساخت آن پیشرفت چندانی نداشته است. اخیرا مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت از آغاز عملیات اجرایی طرح احداث خط لوله انتقال نفت‌خام گوره-جاسک و پایانه جاسک خبر داد و زمان اتمام این پروژه را پایان سال 99 اعلام کرد. در صورت تکمیل این خط لوله که طولی به اندازه 1000 کیلومتر دارا است، ایران می‌تواند روزانه یک میلیون بشکه از نفت خود را از طریق دریای عمان صادر کند. دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس نه تنها تا کنون به ساخت مسیر جایگزین تنگه هرمز اقدام نکرده‌اند، بلکه به لحاظ جغرافیایی توانایی آن را در آینده نیز ندارند. اداره اطلاعات انرژی آمریکا همچنین اعلام می‌کند که از مسیر خاکی و به وسیله تانکرهای حمل سوخت جاده‌ای تنها می‌توان چندصد هزار بشکه نفت را در روز جایگزین تنگه هرمز کرد.
• نفت تنگه هرمز به کجا می‌رود؟
آنطور که اداره اطلاعات انرژی آمریکا در گزارشی تاکید می‌کند، حدود 80 درصد از نفتی که روزانه از تنگه هرمز عبور می‌کند راهی بازارهای آسیایی می‌شود. از این رو، چین، هند، ژاپن، کره‎‌جنوبی و سنگاپور بیشترین وابستگی را به امنیت این تنگه دارند و اقتصاد این کشورها از تنش‌های منطقه بیشترین آسیب را می‌ببیند. ژاپن برای تامین 80درصد نفت مورد نیاز خود به خاورمیانه متکی است. کره‌جنوبی به عنوان پنجمین مصرف‌کننده بزرگ نفت‌ جهان نیز اکثریت نیاز خود به این کالا را از خاورمیانه تامین می‌کند. چین نیز به عنوان بزرگترین واردکننده نفت جهان و ایران به خوبی از آسیب‌پذیری خود از تنش در خاورمیانه آگاه است، از این رو این کشور در سال‌های اخیر تلاش کرده سهم واردات نفت از آفریقا و جنوب شرق آسیا را افزایش دهد. از سوی دیگر به نظر می‎رسد وابستگی نفتی آمریکا به امنیت منطقه به کمترین سطح رسیده است. آنطور که داده‌های منتشر شده از سوی اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان می‌دهد، واردات نفت این کشور از کشورهای حاشیه خلیج فارس به حدود یک میلیون بشکه در روز رسیده که کمترین سطح از زمان ثبت اطلاعات یعنی اوایل دهه 90 میلادی محسوب می‎‌شود. با این حال مصرف روزانه حدود 17 میلیون نفت‌خام در این کشور به این معناست که اقتصاد آمریکا نیز نمی‌تواند از آشوب‌های منطقه که به افزایش قیمت نفت منجر می‌شود، مصون باشد.