همه چیز از ابراز نگرانی انجمن صنفی کارفرمایی پالایشی در خصوص افزایش بی‌رویه قیمت فرآورده‌های ویژه پالایشی در ابتدای مرداد ماه شروع شد. دبیر این انجمن ضمن نامه‌ای به رئیس کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، نسبت به تبعات این افزایش قیمت که کاملا از کنترل پالایشگاه‌ها خارج بود هشدار داد.
موضوع بر سر متغییرهای اصلی فرمول قیمت‌گذاری وکیوم باتوم و لوبکات است که نوسان این مولفه‌ها، سبب جهش قیمت تمام شده محصولات قیری و روغنی می‌شود. گفتنی است دو مولفه تاثیرگذار در این فرمول، نرخ جهانی فیول ۳۸۰ و تسعیر نرخ ارز نیمایی است.
نرخ فیول که بر مبنای قیمت‌های ارائه شده در نشریه پلتس استخراج شده و نرخ ارز نیمایی نیز از دادوستدها در این بازار حاصل می‌شود. نوسان همین دو متغییر دلیل اصلی افزایش یا کاهش شدید قیمت در خوراک واحدهای قیرسازی و روغن سازی شده است. اما چاره کار چیست؟ برای بررسی دقیق‌تر موضوع با تولیدکنندگان، قانونگذار و مجری در این صنعت گفتگو داشتیم.
• لزوم وجود فرمول قیمت‌گذاری
در خصوص لزوم بهره‌گیری از یک فرمول و رویه ثابت برای نرخ‌گذاری خوراک صنایع پایین‌دست پالایشی محسن ورزشکار، رئیس هیئت مدیره انجمن قیر ایران معتقد است وجود یک فرمول صحیح و قابل اتکا جهت تعیین نرخ وکیوم باتوم ضروری است چراکه می‌تواند امکان پیش‌بینی قیمت ماه آینده را برای شرکت‌های قیرساز فراهم آورد لیکن بایستی در کنار فرمول، این امکان نیز برای نهاد قیمت‌گذار وجود داشته باشد که اقتضائات و محدودیتهای بازار و تولیدکنندگان را نیز در قیمت‌گذاری لحاظ نماید.
• ریشه مشکل از کجاست؟
مجید اعظمی مدیرعامل نفت جی درباره پیشینه فرمول قیمت‌گذاری بر فرآورده‌های ویژه پالایشی می‌گوید: در ابتدا دو فرمول برای نرخ‌گذاری بر وکیوم باتوم از سوی دولت ارائه شد که قیرسازها فرمولی که مطلوب این صنعت بود را انتخاب کردند. حال آنکه در شرایطی همچون ابتدای مردادماه سال جاری، وجود فرمول دومی برای محاسبه نرخ خوراک واحدهای قیرسازی به شدت مورد نیاز شد اما فرمول دومی وجود نداشت. از سویی دیگر ناصر عاشوری دبیر انجمن صنفی کارفرمایی پالایشی در خصوص این موضوع که قیمت‌گذاری انجمن بر روی فرآورده های ویژه کاملا بر طبق فرمول انجام شده است، می‌گوید: ما ناچار به تبعیت از فرمول نرخ‌گذاری برای خوراک هستیم و فاکتورهایی از قبیل قیمت نفت، نرخ جهانی فیول و نرخ ارز است که نوسانات بالایی را بر قیمت ها تحمیل می‌کند. اما از منظر قانونگذار نیز این نوسانات نرخ خوراک در تضاد با سیاست‌های اقتصادی دولت و مجلس است. در همین راستا قاسم ساعدی عضو کمیسیون انرژی مجلس نیز با ابراز نگرانی از نوسانات شدید قیمت مواد اولیه، این مسئله را مهم‌ترین چالش پیش روی کل اقتصاد کشور دانست و گفت: متاسفانه با این نوسانات، تولیدکننده را دچار شرایط بحرانی کردیم که هیچ برنامه‌ریزی برای آینده خود نمی‌تواند داشته باشد. در ادامه نظر رئیس هیات مدیره انجمن قیر ایران در خصوص ایرادات فرمول قیمت‌گذار خوراک را جویا شدیم. وی در این باره گفت:ایراد اصلی این است که چون فرمول فعلی قیمت‌گذاری وکیوم باتوم حاصل مطالعات و بررسی‌های کارگروهی در سال 87 بوده که بر اساس آن قیمت دلاری وکیوم باتوم را به عنوان تابعی از قیمت‌های فیول 380 و کروسین تعیین نموده به نحوی که در آن 5 درصد تخفیف نیز نسبت به قیمت‌های فوب خلیج فارس لحاظ شده است و به نظر می‌رسد که هم‌اکنون نیاز به بازنگری داشته باشد. با توجه به اینکه نرخ وکیوم باتوم محاسبه شده بر اساس دلار است لذا نرخ تسعیر ارز و تغییرات آن، تاثیر مستقیم بر روی قیمت ریالی وکیوم باتوم خواهد داشت. از سویی دیگر با توجه به شرایط خاص کشور از لحاظ وجود نرخ‌های متنوع ارز و همچنین نوسانات نرخ دلار و همچنین محدودیت‌هایی که تحریم‌ها برای صادرات کشور در زمینه‌های لجستیک، کشتیرانی، انتقال پول و مواردی از این قبیل بوجود آورده، به نظر می‌رسد ضرورت دارد کارگروهی با حضور نمایندگان انجمن صنفی شرکت‌های پالایش نفت، انجمن قیر ایران و سایر دستگاه‌های ذی‌صلاح، روش قیمت‌گذاری وکیوم باتوم را مجددا مورد بررسی و ارزیابی قرار داده تا امکان دستیابی به روشی که دربرگیرنده مصالح ملی کشور باشد فراهم شود.
• نوسانات نرخ خوراک صنعت قیر را آسیب‌پذیر می‌کند
از نظر اعظمی، نقدی که به انجمن پالایشی وارد است، نادیده گرفتن شرایط قیرساز و بازار صادراتی این محصول و در نهایت دیدگاه نقطه‌ای این انجمن است. دیدگاه نقطه‌ای بدان معناست که تنها فروش فرآورده‌های ویژه برای این انجمن اهمیت دارد. تلفیق این دو موضوع یعنی نادیده گرفتن شرایط قیرسازها و دیدگاه نقطه‌ای سبب می‌شود تا نوسانات نرخ خوراک کنترل نشده و در نتیجه به سردرگمی مشتریان بی‌انجامد. اعظمی در این رابطه گفت: بعد از هر رشد شدید قیمتی، ما تولیدکنندگان قیر باید مشتریان خود را با ارائه مدارک مستدل قانع کنیم که چرا این جهش قیمتی رخ داده است تا بتوانیم مشتری را در ادامه راه، با خود همراه کنیم.
• راهکار
به اعتقاد مدیرعامل نفت جی اگر قرار است چالش نوسان قیمت خوراک واحدهای قیرسازی برطرف شود باید این موضوع از طریق بازنگری در فرمول انجام شود نه با سر و صدا و جنجال. قاعدتا دولت نیز شکایت قیرسازی‌ها را از بلندگوی منطق و حرف حساب می‌شنود. ساعدی نیز در خصوص اصلاح و بازنگری در این فرمول نیز معتقد است: پالایش و ویرایش این فرمول نیاز به نظر و اجماع دولت، مجلس، انجمن صنفی پالایشی و اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی دارد. از این رو باید هرچه سریعتر نشست‌ها و جلستی پیرامون حل و فصل همیشگی نوسانات شدید ناشی از فرمول قیمت‌گذاری برگزار شود تا بیش از این تولیدکنندگان و همچنین پالایشگاه‌ها سردرگم نشوند. عاشوری اما با تاکید بر حمایت از صنایع پایین‌دست و ابراز نگرانی از تاثیر منفی نوسانات قیمت خوراک بر این صنایع بیان داشت: ما در انجمن پالایشی برای حل این مشکل راهکارهای متفاوتی را ارئه کرده‌ایم که یکی از آن ها تغییر بازه اعلام نرخ از یک ماه به 15 روز است. به اعتقاد دبیر انجمن کارفرمایی صنعت پالایشی کاهش بازه یک ماهه به 15 روزه می‌تواند تا حد زیادی از نوسانات قیمت فرآورده‌های ویژه پالایشی بکاهد.
• برای بازنگری در فرمول، اجماع لازم است
دبیر انجمن صنفی کارفرمایی پالایشی در ادامه می‌افزاید: اما در کنار راهکارهای این انجمن، ما درخواست از شرکت های قیرسازی نیز داشتیم که برای برطرف شدن چالش نوسانات قیمت خوراک، پیشنهادهایی را به ما ارائه دهند تا بتوانیم با هم‌فکری، راه جایگزینی را در شرایط حساس قیمتی در پیش بگیریم. برای مثال در نوسان نرخ وکیوم باتوم و لوبکات در مردادماه، ترجیح انجمن پالایشی بر این بود که راه جایگزین برای نرخ‌گذاری این محصولات داشته باشد. از این رو در تلاشیم تا با جلساتی که با وزارت نفت و بخش خصوصی خواهیم داشت، به اجماع قابل قبولی برای نرخ‌گذاری روی خوراک صنایع پایین دست پالایشگاه‌ها برسیم. چراکه انجمن پالایشی کشور هدفش ارتقا صنعت پالایشی در کنار حفظ و حمایت از زنجیره تولید است و بدین منظور تولید در صنایع پایین‌دست نیز از دغدغه‌های این انجمن محسوب می‌شود. تفکر انجمن این نیست که به هر روشی تولید شرکت‌های عضو را به فروش برساند بلکه لازم است تمام منافع از قبیل صنایع بالادست و پایین‌دست در نظر گرفته شود. عضو کمیسیون انرژی هم در خصوص اصلاح و بازنگری در این فرمول نیز گفت: پالایش و ویرایش این فرمول نیاز به نظر و اجماع دولت، مجلس، انجمن صنفی پالایشی و اتحادیه صادرکنندگان فرآورده های نفتی دارد. از این رو باید هرچه سریعتر نشست ها و جلساتی پیرامون حل و فصل همیشگی نوسانات شدید ناشی از فرمول قیمت‌گذاری برگزار شود تا بیش از این تولیدکنندگان و همچنین پالایشگاه ها سردرگم نشوند. ورزشکار نیز در ین رابطه تاکید می‌کند: به منظور رسیدن به اجماعی در خصوص رویه قیمت‌گذاری خوراک، انجمن قیر ایران مکاتباتی را نیز با انجمن صنفی شرکت‌های پالایش نفت انجام داده و پیشنهاداتی را نیز مطرح نموده است. یکی از این پیشنهادات استفاده از ساز و کارهای معاملاتی بورس کالای ایران است. ورزشکار می‌افزاید: در صورتی‌که پالایشگاه‌های کشور نیز به غیر رقابتی بودن قیمت‌های وکیوم باتوم اعتقاد داشته باشند، با توجه به اینکه وکیوم باتوم در بورس کالا عرضه می‌شود، این پالایشگاه‌ها می توانند با پذیرش رقابت منفی، امکان معامله وکیوم با قیمت‌های رقابتی و عادلانه را فراهم آورند.
• پیشنهادات برای بازنگری در فرمول
پیشنهاد نفت جی در خصوص بازنگری در فرمول به تغییر در فاکتور قیمت فیول برمی گردد. قیمت وکیوم باتوم هم متاثر از نرخ فیول است. یکی از راهکارهای پیش رو می‌تواند این باشد که به جای قیمت فیول پلتس، نرخ فیول صادراتی در فرمول منظور شود. این تغییر هم مطلوب قیرساز خواهد بود و هم مصرف کننده نهایی.
ترکستانی مشاور انجمن کارفرمایی پالایشی این موضوع را غیرعملی می‌داند چراکه به گفته و منطقی نیست که مواد اولیه و نفت خام تحویلی به پالایشگاه ها با نرخ نشریه پلتس و فوب خلیج فارس محاسبه شود اما فروش فرآورده با نرخ دیگری باشد. در کل باید هر نرخی برای خوراک تحویلی به پالایشگاه‌ها در نظر گرفته می شودر، همان مبنای محاسبه برای نرخ فراورده‌ها نیز در نظر گرفته شود.
• یک بام و دو هوای برخی تولیدکنندگان قیر
حامد حسینی یکی از فعالان صنعت قیر کشور با اشاره به بازگشت قیمت فرآورده‌های ویژه به حالت سابق یعنی تیرماه سال جاری می‌گوید: طبق نامه انجمن صنفی کارفرمایی پالایشی، جون نرخ‌گذاری بر فرآورده‌های ویژه در اختیار این انجمن نبوده، از مجلس و دولت درخواست شده تا بازنگری در این روش قیمت‌گذاری داشته باشند. وی اما با اعتراض نسبت به جنجال برخی واحدهای تولید کننده نسبت به ناکارآمدی فرمول فعلی می‌گوید: چرا تولیدکنندگان فقط زمانی که قیمت مواد اولیه و خوراکشان افزایش می‌یابد، اعتراض کرده و مظلوم‌نمایی می‌کنند و در زمانی که مانند نیمه دوم مردادماه که کاهش چشمگیر خوراک در لوبکات و وکیوم باتوم را شاهد بودیم، هیچ‌کدام از واحدهای تولیدی اعتراضی نسبت به ناکارآمدی فرمول نداشتند؟! در نتیجه به اعتقاد این فعال صنعت قیر اگر به فرمول نرخ‌گذاری خوراک ایراد و اشکال وارد است، نمی‌توان در دوران افزایش قیمت خوراک نسبت به آن شاکی بود ولی در دوران کاهش نرخ خوراک از آن تبعیت کرد. اگر قرار است فرمول اصلاح شود، باید یک فرمول و رویه جایگزین برای آن در نظر گرفت، نه اینکه فقط در زمان جهش قیمت خوراک نسبت به وجود این فرمول اعتراض کرد.
• ورود پالایشگاه ها به تولید قیر شایعه است
بعد از انتشار نامه دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پالایشی به رئیس کمیسیون انرژی مجلس، برخی از تولیدکنندگان قیر، انگشت اتهام را به سمت پالایشگاه‌ها نشانه رفتند. در این زمینه شایعاتی مبنی بر ورود واحدهای پالایشی به تولید قیر منتشر شد. دبیر انجن کارفرمایی صنعت پالایشی اما با رد این موضوع می‌گوید: در حال حاضر به جز دو پالایشگاه شیراز و تبریز، سایر واحدهای قیرسازی پالایشگاه‌ها واگذار شده و ادعای این موضوع که پالایشگاه‌ها اقدام به تولید قیر در مجموعه خود دارند کاملا بی‌اساس است. البته پالایشگاه در زمان راه اندازی مجوز قیرسازی نیز اخذ می‌کند ولی در حال حاضر تنها دو پالایشگاه شیراز و تبریز واحد قیرسازی فعال دارند که البته تولید این دو واحد نیز محدود است.
• نوسان قیمت تمام شده حاصل از فرمول بالاست
اما حامد حسینی معتقد است فرمول نرخ‌گذاری نیاز به اصلاحاتی دارد ولی در مجموع قابل اتکاست. تنها مشکل نوسان زیاد نهاده‌ها و متغییرهای حاضر در این فرمول است که قیمت تمام شده قیر را دستخوش تغییرات زیادی می‌کند. همین موضوع سبب شده تا در مورادی نوسان قیمت تمام شده قیر ایران به ۵۰ تا ۶۰ درصد برسد درحالی‌که نوسان قیمتی سایر تولیدکنندگان در بازارهای بین المللی بیش از ۱۰ درصد نیست و متاسفانه این نوسانات شدید اصلا برای بازار صادرات قیر ایران مطلوب نیست. پیشنهاد او در رابطه با اصلاح، ایجاد تغییراتی در فرمول است که در نهایت نوسان هزینه تمام شده تولید برای قیرسازها محدود شود. ساعدی نیز مزیت ثبات نسبی قیمت‌ها در بازار فرآورده‌های ویژه را دو سویه دانست و گفت: اگر یک فرمول با حاشیه نوسان محدود در نظر گرفته شود، هم برای تولید کنندگان قیر و روغن موتور مطلوب خواهد بود که نیاز نیست هرماه از افزایش قیمت خوراکشان بیم داشته باشند و هم واحدهای پالایشی از فروش محصولاتشان در محدوده قیمتی مناسب اطمینان خاطر خواهند داشت. ترکستانی نیز در این رابطه تاکید می‌کند که کاهش نوسان نرخ وکیوم باتوم و لوبکات به نفع پالایشگاه‌ها نیز هست و ما از سوی انجمن پالایشی پیگیر بحث اصلاح نرخ گذاری خواهیم بود. چراکه اگر قیمت خوراک بالا رود، تقاضا برای این محصولات کاهش یافته و در نتیجه مخازن پالایشگاه‌ها از حجم فرآورده های ویژه مملو می‌شود که این اصلا به صلاح پالایشگاه‌ها نیست. ما تمام تلاش خود را برای فروش فرآورده‌های ویژه که محل تامین نقدینگی برای پالایشگاه‌ها هستند انجام می‌دهیم. در مجموع چون استمرار تولید بزرگترین دغدغه انجمن پالایشی است در تلاش هستیم تا از نوسان قیمت محصولات بکاهیم. چراکه مخازن ذخیره‌سازی محصول در پالایشگاه‌ها محدود است و در صورت افزایش بی‌رویه قیمت وکیوم باتوم و لوبکات، تقاضا برای این محصولات کاهش یافته و این موضوع ارتباط مستقیم با کاهش تولید بنزین خواهد داشت. ولی ما تابع سیاست‌های دولت هستیم و ناچار به اجرای نرخ‌گذاری بر مبنای فرمول موجود که البته با رایزنی‌هایی که با وزارت نفت و مجلس خواهیم داشت، سعی می‌کنیم تغییراتی در نحوه نرخ‌گذاری محصولاتمان برای شرایط خاص داشته باشیم.
• روی خوش افزایش قیمت قیر صادراتی
اما این افزایش نرخ تنها جنبه منفی نداشت و روزنه‌ای برای افزایش منافع ملی باز کرد. مدیرعامل نفت جی در این رابطه معتقد است باتوجه به اختلاف معنادار قیمت میان قیر صادراتی ایران و بحرین وسنگاپور، با فرض رشد ۵۰ دلاری قیمت قیر صادراتی کشورمان، بازهم خرید از ایران برای کشورهای متقاضی جذابیت داشت هرچند که هضم کردن جهش قیمتی توسط مشتریان خارجی کمی زمان بر خواهد بود.
• اختلاف شدید قیمت قیر ایران با سایر رقبا یعنی ارزان فروشی ثروت ملی
در نتیجه افزایش قیمتی که در نیمه اول مردادماه در بهای تمام شده قیر صادراتی رقم خورد، از دید کلان کشور بسیار مطلوب بود. چراکه اختلاف بیش از ۱۲۰ دلار میان قیر ایران و سایر کشورهای تولیدکننده هیچ منطق و دلیلی نداشته و در نهایت ارزان فروختن ثروت کشور است.
• کم کردن فاصله قیمتی با رقبا دغدغه دو تولید کننده اصلی قیر است
اعظمی با ابراز ناخرسندی از وجود چنین تفاوت فاحشی میان قیر ایران و سایر رقبا، دغدغه اصلی نفت جی و پاسارگاد بعنوان تولیدکنندگان ۵۵ درصد قیر کشور را همین تفاوت قابل توجه قیمت دانست و گفت: طی جلساتی که مدیرعامل نفت پاسارگاد هم داشتیم، تفاهم بر سر کاستن این اختلاف قیمت حاصل شده است اما به عقیده بنده باید پروسه کم کردن اختلاف قیمت، بصورت پلکانی و نه یکباره صورت پذیرد. وی در این باره افزود: البته این تغییر پلکانی نیز باید از طریق فرمول نرخ گذاری انجام شود تا به مرور و بدون اینکه شوک قیمتی به مشتریان وارد شود، تفاوت میان قیمت قیر صادراتی ایران با رقبا کاهش یابد. مدیرعامل نفت جی با شکایت از این تفاوت نرخ گفت: این اختلاف شدید کاملا بی‌مورد است و سود این اختلاف به جیب قیرسازهای داخلی نمی‌رود. این اصلا منطقی نیست که نفت۴۵۰ دلاری (هر تن) را به قیر ۲۵۰ دلاری (هر تن)تبدیل می‌کنیم.
• چنددستگی در قیمت‌گذاری، آفت صنعت قیر
یکی از چالش‌ها و عوامل اصلی در نرخ گذاری پایین روی قیر صادراتی ایران، نبود وحدت رویه میان تولیدکنندگان این محصول در بازارهای جهانی است. در این میان هر شرکت تولیدی داخلی به جای روش‌های نوین بازاریابی، تنها می‌خواهند مزیت رقابتی را تنها از طریق کاهش قیمت ایجاد کنند. همین موضوع سبب شده تا بدون هیچ دلیلی قیمت قیر صادراتی ایران ۱۲۰ دلار در هر تن کمتر از قیر سایر تولیدکنندگان در بازارهای جهانی قیمت بخورد. در این رابطه اعظمی ضمن تایید چالش فوق معتقد است: تشدد آرا میان شرکت‌های خصوصی و خصولتی در زمینه نرخ‌گذاری محصولات بهم‌ریختگی در بازار قیر صادراتی کشورمان شده است. ولی او البته یادآور شد که متاسفانه هیچ نهاد هم نمی‌تواند این معضل را حل کند چراکه تعداد واحدهای تولیدی و همچنین شرکت‌های واسطه‌ای بسیار بالاست و در این بین ممکن است تنها یک شرکت قیمت بسیار پایین به مشتری‌های صادراتی پیشنهاد دهد که عملا قیمت را دامپ کند و با این کار فروش سایر تولیدکنندگان را زیر سوال می برد. دام‍پینگ به صادرات یک کالا با قیمت کمتر از هزینه‌های تمام شده یا به عبارتی دیگر فروش کالا در خارج به قیمتی کمتر از قیمت داخلی گفته می‌شود. به گفته مدیرعامل نفت جی متاسفانه به دلیل تعدد تولیدکنندگان قیر، این مشکل هیچ راه حل کوتاه مدتی ندارد. تجربه‌های گذشته نیز حاکی از آن است که حتی بعد از رسیدن به توافق بر سر قیمتی خاص، بازهم برخی تولیدکنندگان از توافق تبعیت نکرده و هرکدام قیمت مورد نظر خود را در بازار اعمال کرده اند.