آب نعمت گرانبهایی است که متاسفانه در کشور ما شاهد اعمال مدیریتی نادرست در روند مصرف آن هستیم.درحقیقت آبهای زیرزمینی برای ادامه حیات منابع گوناگون در یک کشور به منزله تامین سوخت برای حرکت یک خودرو است. دردآور است که برداشت های غیراصولی از سوی افراد سودجو و حتی نهادهای دولتی و اجرایی از آبهای زیرزمینی کشور در چند سال اخیر موجب شده است تا شاهد بیابانی شدن بسیاری از دشتهای سبز و پردرخت ایران باشیم. به نظرمی رسد هنوز مدیران و مقامات صاحب نفوذ کشور به این باور نرسیده اند که در آینده‌ای نه‌چندان دور ایران با بحران شدید آب رو به رو خواهد شد، زیرا اگر چنین بود، دیگر شاهد برداشت‌های بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی کشورمان نبودیم.میزان برداشت آب در نقاط مختلف بستگی به میزان بارندگی ممکن است برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی اگر با رعایت قوانین مرتبط و آن هم در مناطق کوهستانی که برف‌گیر و درفصل سرد سال غیر فعال هستند انجام شود، تا حدودی قابل قبول باشد اما برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در مناطق گرم و خشک چه پیامی دارد؟احداث سازه‌های بزرگ آبی برای پرورش ماهی و یا ساخت بلوک‌های تفریحی متعدد توام با کاشت درختان و گیاهانی با مصرف آب بالا چه معنایی دارد؟
فروش آب و کسب سود از آن هم موضوع جدیدی نیست به طوری که بسیاری از صاحبان استخرهای آب با قراردادهای کلان و سالیانه‌ای که با همسایگان انعقاد می‌کنند، درآمدهای میلیونی هنگفتی را به جیب می‌زنند.حفرچاه‌های عمیق و مکیدن آب های زیرزمینی، قنات های زیادی را در ایران تا مرز خشکی برده است.به‌راستی برای کشوری که در زمره مناطق کم‌آب دنیاست این حجم از تخلفات آبی بسیار نگران‌کننده است.
تحلیل کارشناسان حوزه آب درباره روند ناراحت کننده برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی هم اهمیت ویژه‌ای دارد که به آنها می پردازدیم.
• بیلان منفی آب سفره‌های زیرزمینی نتیجه سوءمدیریت
علی باقری کارشناس برجسته حوزه آب و عضو هیات علمی دانشگاه در رشته کشاورزی با اشاره به اینکه بیش از 10 میلیارد مترمکعب از ذخایر سفره‌های زیرزمینی آبی کشور در طول یکسال کاسته میشود گفت: بخشی از بارش رسیده به سطح زمین به اعماق آن نفوذ می-کند و به آبهای زیرزمینی می¬پیوندد و بخشی دیگر به شکل رواناب بر سطح زمین جاری میشود و در مسیر خود به سوی اقیانوس¬ها وظیفه توزیع آب به مصارف مختلف و حمل مواد و آلاینده‌ها را به انجام می‌رساند. وی افزود: فعالیت‌های انسانی در قالب تغییر کاربری اراضی، ورود آلاینده و برداشت از منابع آب بر مؤلفه¬های مختلف چرخه¬ آب تأثیر می‌گذارد و از این بابت بیلان طبیعی منابع آب دستخوش تغییر میشود، به طوری که امروزه در کشور درهر سال شاهد بیلان منفی منابع آب هستیم و این به معنی آن است که از ذخایر استاتیک آبی که در سفره¬های آب زیرزمینی طی قرون و اعصار ذخیره شده بودند، کم میشود. باقری تصریح کرد:نتیجه زیان‌آور کاهش سطح تراز آبهای زیرزمینی، نشست زمین و ایجاد فروچاله در دشت های کشور است و به همین دلیل است که میزان مصرف از منابع آب باید کمتر از نرخ تجدید سالانه آن باشد. کارشناس برجسته حوزه آب اضافه کرد:گسترش کشاورزی واستفاده بی‌رویه از آبهای زیرزمینی درچند دهه اخیر موجب شده است در شرایط کنونی شاهد خشک‌شدن سفره‌های زیرزمینی هستیم.
• بیابانی‌شدن،چشم‌انداز نه‌چندان دور تهران
حامد کیافر عضو هیئت مدیره فدراسیون آب اتاق بازرگانی ایران با اشاره به اینکه تهران روزانه یک میلیمتر پایین می رود گفت: پایتخت ایران رکورددار نشست زمین در دنیاست. وی با بیان اینکه خشکسالی و برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز، علاوه بر خشک‌شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت تهران شده است گفت: درسال‌های اخیر حل نشدن مشکل آبیاری در حوزه کشاورزی در اطراف تهران آسیب بزرگی را به اراضی پایتخت زد. عضو هیئت مدیره فدراسیون آب اتاق بازرگانی اضافه کرد:میلیون ها سال طول می کشد تا ذخیره‌های آب در سفره‌های زیرزمینی به محل خود برگردند و این روند باید طبیعی طی شود. وی افزود: ذخیر برف و رودخانه ها، بارندگی عواملی هستند که باعث نفوذ آب در سفره های زیر زمینی می شوند ودر هیچ کجای دنیا از این آب استفاده نمی کنند و نباید اصلا از این آب استفاده شود. کیافر با بیان اینکه مهمترین عامل بیابانی شدن یک منطقه روند برداشت آب از سفره‌های زیر زمینی است اضافه کرد:در آینده ای نه چندان دور تهران تخریب و به بیابان تبدیل میشود.
• تفکر صحیح راهکار احیای آبهای زیرزمینی
عباس قلی جهانی کارشناس منابع حوزه‌های آبی با اشاره به اینکه آب زیرزمینی یک منبع طبیعی کلیدی برای پشتیبانی توسعه اجتماعی و اقتصادی به شمار میآید گفت: از آبهای زیرزمینی هنوز هم عمیقاً با فهم نادرست برداشت می شود و آن‌چنان که باید ارزش آن شناخته نشده است و متاسفانه مدیریت ضعیفی بر آن حاکم است و به قدر کافی حفاظت نمی‌شود. وی افزود:نگرانی‌ها درباره پایداری منابع آب زیرزمینی، تنزل کیفیت و تأثیرپذیری منفی اکوسیستم‌های وابسته به آب زیرزمینی، افزایش یافته است وهنوز هم ارزیابی کمّی و کیفی وضعیت آب زیرزمینی، با توجه به توزیع گسترده آن، دشواری تجمیع داده‌ها و سرمایه‌گذاری ناکافی در پایش آسان نیست. قلی‌جهانی تصریح کرد: جدا از کلانشهرها که نیازهای شرب آنها بیشتر از آبهای سطحی تأمین میشود، بسیاری از شهرها و بویژه روستاهای کشور به آبهای زیرزمینی وابسته هستند که نیاز آبی شرب را تأمین می‌کند. بنابراین، در تأمین آب شرب بسیار تعیین‌کننده و مهم است. از سویی دیگر در کلانشهرها، به دلیل افزایش جمعیت و نیازهای انسانی، مسأله آب شرب اهمیت بیشتری می‌یابد. وی اضافه کرد:یک عامل اصلی در گسترش برداشت از آبهای زیرزمینی در کشور، افزایش نیاز در اثر افزایش جمعیت بوده است. جمعیت کشور در سال ۱۳۴۰ حدود ۲۲ میلیون نفر بود و جمعیت کنونی ما ۸۰ میلیون نفر است. اگر فرض کنیم امنیت غذایی این ۸۰ میلیون در دستور کار نباشد و فقط بخواهیم آب شرب این جمعیت را تأمین کنیم، و نیز وجود وابستگی اساسی به این منبع در برخی از نقاط کشور برای تأمین نیازها، بنابراین به منابع زیرزمینی فشار آورده میشود. به‌طور کلی، بخشی از فشار واردشده برای برداشت از منابع زیرزمینی غیرطبیعی نیست، ولی مسأله این است که آیا این فشار و برداشت از چاه‌ها و منابع زیرزمینی به درستی مدیریت شده است یا نه؟ به نظر بنده مشکل اصلی در همین جا است. بر طبق قانون، هر کسی که می‌خواهد چاه حفر کند، باید مجوز داشته باشد. صرف دادن مجوز، هر چند گام اول است اما کافی نیست، برای اینکه مجوز یا پروانه عملی شود باید اقداماتی صورت بگیرد، یعنی فقط با دادن پروانه و مجوز و بدون کنترل سیستماتیک اثری نخواهد داشت و عدم وجود نظارت باعث میشود پس از حفر چاه، منابع آب زیرزمینی بر اثر فشار برداشت صاحبان خصوصی چاه‌ها تخلیه شوند. نکته دوم، مشکل حکمرانی است. با توجه به قوانین موجود، مدیریت آب زیرزمینی در کشور کاملاً در دستگاه دولتی متمرکز شده است. قانون توزیع عادلانه آب در فصل چهارم به آبهای زیرزمینی می‌پردازد. فصل۴ حدود ۱۰ یا ۱۱ ماده قانونی درباره آبهای زیرزمینی در نظر گرفته است. برابر این مواد، همه اختیارات در دست دولت است. حال این پرسش پیش میآید که دولت تا چه اندازه می‌تواند بر این400-500 هزار حلقه چاه مجوزدار، نظارت دقیق داشته باشد؟ اینکه چقدر امکان کنترل این چاه وجود دارد جای بحث دارد.
این کارشناس حوزه آب با اشاره به آمار و اطلاعاتی که برای مدیریت آبهای زیرزمینی در کشور تولید میشود تصریح کرد: این موضوع، یکی از چالش‌های بزرگ مدیریت آب است. ما با گذشت۵۰ سال از دخالت دولت، در مقوله جمع‌آوری آمار و اطلاعات آبهای زیرزمینی مشکلات اساسی داریم. البته در دوره‌هایی بر روی این موضوع تمرکز شده است. به‌طور کلی در شناخت آبهای زیرزمینی به چند پارامتر احتیاج داریم، از جمله شناخت ابعاد هندسی آبخوان که از طریق مطالعات ژئوفیزیک و حفاری‌های اکتشافی تا سنگ کف صورت می‌گیرد تا ابعاد فیزیکی آبخوان شناخته شود. وی با بیان اینکه یکی از پارامترهای مهمی که از تلفیق درست اطلاعات منابع آب زیرزمینی به دست میآید، میزان برداشت مجاز است افزود: قلی‌جهانی افزود: احیای آبهای زیرزمینی منوط به این است که تفکر صحیح در مدیریت آب وجود داشته باشد و در صدر آنها، مدیریت آمار و اطلاعات، یعنی پیش‌نیازها است.پس از آن به یک دوره‌گذار نیاز داریم. از بُعد حکمرانی، رویکرد باید به سمت حکمرانی محلی و تقویت مشارکت ذینفعان و بهره‌برداران منابع آب زیرزمینی باشد.
• آبهای زیرزمینی قربانی کشت محصولات پرآب کشاورزی
همایون حصادی استاد دانشگاه در حوزه آب با اشاره به اینکه مدیریت مصرف آب نیازمند همکاری همه مردم و بهره برداران از آب است گفت: تغییر نگرش ها، آموزش به شهروندان و برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آب از ارکان مهم مدیریت منابع آب است. حصادی با تاکید بر اینکه در کنار برنامه های کنترلی و حفاظتی باید احیاء منابع آب زیرزمینی نیز در برنامه قرار بگیرد، به برنامه ریزی در راستای اجرای طرح تعادل بخشی آب های زیر زمینی در دشت های کشور اشاره کرد و گفت: این طرح در قالب 15 پروژه تعریف شده و اصلی ترین هدف آن این است که مصرف آب را محدود کند. حصادی با بیان اینکه بر اساس برنامه های این طرح طی 2 سال تمام حجم آب از دست رفته سفره های آب زیر زمینی برگردانده خواهد شد، گفت: گرچه این هدف بلندپروازانه است، اما با توجه به باز بودن دست مدیران و مسئولان می توان به اجرایی شدن اهداف آن امیدوار بود. حصادی گفت: پرداختن کشاورزان به کشت هندوانه به عنوان یک محصول آب بر سبب شده تا میزان تولید هندوانه به اندازه ای برسد که در حال حاضر در برخی از مناطق کشور با قیمت 100 تومان از کشاورزان خریداری شود. وی با بیان اینکه کشت زیاد هندوانه سبب شده تا هندوانه تولیدی روی دست کشاورزان بماند، افزود: هندوانه یک محصول با نیاز آبی بالا است و ارزش آب مصرفی برای تولید 10 کیلوگرم هندوانه حدود 2 میلیون تومان است که همین هندوانه در شرایط کنونی با قیمت 3 هزار تومان به فروش می رسد.
• سخن آخر
بنابراین با توجه به اینکه در شرایط کنونی نقاط مختلف کشور با بحران خشک‌شدن سفره‌های زیرزمینی دست وپنجه نرم می کند به نظر می رسد اگر همین روند در مصرف آب به خصوص از سفره‌های زیرزمینی ادامه پیدا کند در آینده‌ای نه چندان شاهد بیابانی شدن بسیاری از نقاط سرسبز و حاصلخیز در کشور خواهیم بود به طوری که این بیابانی شدن توام با نشست،شکاف و حتی ترک‌خوردگی زمین همراه خواهدشد.به جرات می توان به این نکته مهم بارز و حیاتی اشاره کرد که شک شدن سفره‌های زیرزمینی در این منطقه به منزله مرگ تدریجی زندگی است هرچند نباید از بکارگیری روشهای نوین برای آبیاری زمینهای کشاورزی غافل شویم اما در شرایط کنونی کشاورزان و مسئولان مختلف باید به این موضوع درخورتوجه عنایت داشته باشند که خشک شدن سفره‌های آب زیرزمینی در کشور گسترش یابد زیرا افزایش بیابان در اثر خشک‌شدن سفره‌های آب زیرزمینی است. از طرف دیگر برای تزریق آبهای سطحی به سفره‌های زیرزمینی ایران همچنان با مشکل عدم انتقال تکنولوژی روبروست در حالی که در این زمینه اروپایی‌ها و به خصوص کشورآلمان از سرآمدان دنیا محسوب می‌شوند.