کنترل کیفیت اهمیت و مزایای آن

·        تاریخچه:

عصر انقلاب صنعتی با اختراع ماشین بخار توسط جیمز وات در سال 1782 شروع شد. در این عصر روش تولید در مقیاس کم که در کارگاهها به شکل سنتی انجام میگرفت به روش تولید ماشینی توسعه یافت. نوآوریهای تکنولوژی اجازه داد که فرآیند تولید به شکل سازمان یافته و ساده تری مبدل شود به طوری که روش تولید کارخانه ای، جایگزین روش تولید کارگاهی شد. در این عصر زنجیره ای بین تکنولوژی تولید و بازار شکل گرفت و تولید بطور قابل ملاحظه ای افزایش یافت. همزمان با پیشرفت تجهیزات تولید، سادگی فرآیند تولید نیز فراهم شد، به شکلی که نیاز به استخدام استادکارهای ماهری که در کارگاهها کار میکردند، نبود و استخدام نیروی کار به سمت نیروی ارزان قیمت و نیمه ماهر سوق یافت. در واقع این کار نتیجه پیاده کردن اصول استانداردسازی در شرکتها بود. در سال 1875، فردریک تیلور، پایه گذار علم مدیریت، استاندارهای شرکتها را به استاندارهای مدیریت، ابزارآلات، و استاندارد ساعت کاری تقسیم بندی کرد. این استانداردسازی پایه علمی برای افزایش تولید و سطح کیفیت محصولات شد. از دهه های 1900 تا 1910 میلادی با تشکیل اولین آزمایشگاه استاندارد در انگلستان، بازرسی و آزمایش سیستماتیک محصولات و مواد شروع شد و دولت به صاحبان صنایع، گواهی تایید کیفیت محصولات ارائه میکرد. در دهه های 1920 تا 1940، عمدتاً روشهای آماری در استاندارد کردن فعالیت های صنعتی و کنترل کیفیت توسعه یافتند و درواقع علم کنترل کیفیت آماری در همین دهه ها پایه ریزی شد. در سال 1951 اولین استاندارد توسط سازمان iso^[1] با عنوان "دمای مرجع استاندارد برای اندازه گیریهای طول در مقیاس صنعتی" تدوین شد. از دیگر نظریه های مهم در زمینه کنترل کیفیت و استانداردسازی میتوان به روش کنترل کیفیت فراگیر توسط آرماند فیگنبام، کنترل کیفیت با هدف مشتری مداری توسط جوزف جوران و همچنین مفاهیم نمودار کنترل میانگین متحرک موزون نمایی توسط رابرت (1959)، نمودار کنترل شوهارت (1942) و نمودار کنترل جمع تجمعی توسط پیج (1951)با هدف ابزارهای کنترل کیفیت آماری اشاره کرد. امروزه چندین نوع سیستم مدیریت کیفیت، iso 9000، iso TS، iso 14000، OHSAS 18000، EFQM طراحی شده است. در ایران نیز از سال 1332 استانداردسازی کالاها مورد توجه رسمی دولت قرار گرفت و رسماً درروز 7-تیر سال 1338 سازمان استاندارد تأسیس شد.موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران تنها مرجع رسیدگی به امور استانداردسازی شامل نشر و تدوین اساسنامه ها و صدور گواهینامه های استاندارد در بخشهای کشاورزی، صنعت، معدن، ارتباطات، مواد غذایی و دارویی و ... را به عهده دارد.مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران، در سازمانهای بین المللی: ISO ، کمیته بین المللی الکترونیک TEC، سازمان بین‌المللی اندازه‌شناسی قانونی OIML، دفتر بین المللی اوزان و مقیاسها BIMP، انجمن جهانی سازمانهای تحقیقات صنعتی و تکنولوژی WAITRO، قوانین و مقررات غذایی و مجمع جهانی تأیید صلاحیت  IAF عضویت دارد. موسسه استاندارد ایران دارای نقش نظارتی نیز میباشد. این موسسه جهت حصول اطمینان از رعایت معیارهای استاندارد و میزان تطابق محصول با معیارهای مصوب، بطور متناوب از محصولات تولیدی در کشور نمونه برداری میکند. نتیجه این اقدامات میتواند به تمدید گواهینامه استاندارد واحدهای تولیدی، خدماتی و یا به اصلاح فرآیند استانداردسازی و یا ممانعت از عرضه محصول غیراستاندارد منجر شود. در اکثر کشورهای پیشرفته و یا درحال توسعه که از ذخایر طبیعی نفت برخوردار هستند، به منظور کمک به مراجع صنعتی و تجاری در جهت دستیابی به محصولات باکیفیت و جلوگیری از هدررفت منابع تجدیدناپذیر مانند نفت، اقدام به احداث آزمایشگاه های همکار در این حوزه نموده اند. تولید محصولات استاندارد در صنعت نفت، که بزرگترین صنعت کشور میباشد، لزوم توسعه و تقویت آزمایشگاههای همکار را تشدید میکند. این مهم از طریق پایش کیفی و کمی فرآورده ها توسط آزمایشگاههای همکار به عنوان یک مرجع آزمایشگاهی بیطرف انجام میپذیرد. درکشور، این آزمایشگاهها بطور مستقیم به وسیله سازمان ملی استاندارد ایران نظارت میشوند. آزمایشگاههای همکار در حوزه نفت، علاوه بر مشارکت در بهبود روند تولیدات داخلی، در حوزه صادرات نیز به منظور افزایش توان رقابت پذیری با محصولات مشابه خارجی، فعالیت میکنند. سازمان ملی استاندارد ایران، الزامی برای گزارش داده های خام حاصل از نتایج آزمایشگاههای همکار نیز تعیین کرده است. این کار در راستای اهداف کلان استانداردسازی به منظور رفع چالشهای صنعتی، حفظ منابع انسانی و طبیعی کشور انجام میشود.   

·        اهمیت استانداردسازی

استانداردسازی نقش کلیدی در توسعه پایدار و راهبردی و به دنبال آن افزایش بهره وری و بهبود کیفیت محصولات و افزایش خدمات دارد. اساسأ برای استانداردسازی یک سامانه، باید یک فرآیند طراحی شود. این فرآیند متناسب با بافت سازمان مورد نظر میتواند متفاوت باشد. از نظر پیاده سازی این فرآیند میتواند ساده و یا پیچیده باشد. تولید هرگونه محتوی استاندارد نیازمند زیرسازهای استانداردشدن، مدیریت حوزه های استاندارد و مدیریت فرآیند اجرایی آن میباشد. این مهم با هدف حفظ منابع و جلوگیری از هدررفت آنها و همچنین طرح ریزی برای کمینه اقدامات لازم جهت افزایش عملکرد درون سازمانی و برون سازمانی انجام میگیرد. زیرسازهای استاندارد به عنوان سندی راهبردی تدوین شده و بصورت عمومی برای مدیریت منابع انسانی و مادی در اختیار عموم قرار میگیرد.

·         محصول استاندارد

برای تولید یک محصول استاندارد استفاده از چرخه اکتساب، که شامل مراحل امکان سنجی، طراحی، ساخت و بهره برداری میشود، ضروری است. هر کدام از این چهار پروسه باید کمینه الزامات لازم موجود در اساسنامه های ابلاغی سازمانهای استاندارد دولت را فراهم آورند. این پروسه ها وابسته به نوع سازمانی که در آن طرح ریزی استاندارد صورت میگیرد متفاوت است. خروجی اصلی یک پروتکل استانداردسازی، تولید یک محصول استاندارد است. این محصول باید کمینه الزامات لازم را در فرآیند تولید فراهم کند که عمدتاً شامل: 1. مشخصه های فعالیت آن، 2. ایمنی، 3.محیط زیست، 4.منابع مورد نیاز جهت عرضه متناسب با تقاضا و 5. مدیریت منابع در حین بهره برداری میباشد. در واقع یک محصول استاندارد متناظر با یک محصول با کیفیت است.

·         تعریف کنترل کیفیت و مزایای آن

کنترل کیفیت را میتوان به این گونه تعریف کرد که مجموعه ای از فعالیت‌ها و بررسی‌هایی است که درطول فرآیند تولید محصول و پس از آن اجرا می‌شوند. در این رویه، بررسی‌های کیفی روی نمونه‌های تصادفی و جزئی از محصول تولیدشده انجام می‌گردد و پس از آن مشخص می‌شود که چه اقداماتی برای بهبود کیفی محصول نیاز است یا به عبارت ساده کنترل کیفیت شامل تکنیک‌ها و سیستم‌هایی است که برای دستیابی به کیفیت مطلوب محصول و حذف محصولات غیراستاندارد استفاده می‌شوند. رضایت مشتری، کاهش هزینه های تولید، استفاده بهینه از منابع، کاهش هزینه های بازرسی، بهبود تکنیکها و روشهای تولید از مهمترین مزایای کنترل کیفیت هر محصول است.

·         اهمیت کنترل کیفیت

در هر صنعت، تولید کنندگان بسیاری فعالیت میکنند و محصولات یکسانی را به بازار ارائه میدهند اما آنچه که در موفقیت آنها نقش اصلی را ایفا خواهد کرد تولید محصولی با بالاترین کیفیت و کمترین هزینه است. هر تولید کننده با بررسی همه جانبه محصول خود در طی فرآیند تولید و پس از آن، از معایب و محاسن محصولی که قرار است به بازار فروش عرضه گردد آگاه خواهد شد و بنابراین قادر به برنامه ریزی و عمل در راستای رفع معایب و یا بهبود محصول خواهد بود. عدم ارزیابی کیفی محصول منجر به کاهش کیفیت آن و در نتیجه از دست دادن بازار خواهد شد. سازمان استاندارد کشور با استفاده از آزمایشگاههای همکار، ناظر بر کیفیت محصول تولیدی است همچنین آزمایشگاههای همکار استاندارد از طریق برگزاری دوره های آموزشی و مشاوره در راستای افزایش کیفیت واحدهای تولیدی به آنها یاری می رسانند. صنعت نفت مهمترین و گسترده ترین صنعت در کشور است.  بنابراین کنترل کیفیت محصولات در این صنعت بسیار حائز اهمیت میباشد. آزمایشگاههای همکار استاندارد در حوزه نفت و فرآوردههای نفتی در تلاش هستند تا از طریق آموزش، مشاوره و آزمایش کیفیت این محصولات را ارتقاء دهند. قابل ذکر است که تحقق این امر به دانش بسیار بالا و تخصصی و نیز تجهیزات و مواد شیمیایی بسیار گران قیمت نیاز دارد. به جرات میتوان گفت که در برخی از موارد هزینه تهیه، نگهداری و کالیبراسیون این گونه تجهیزات از احداث یک واحد تولیدی بیشتر است. با توجه به مطالب فوق امید است که سازمانهای مرتبط به امور آزمایشگاههای همکار استاندارد به ویژه سازمان ملی استاندارد کشور در راستای هر چه بهتر عملکرد آزمایشگاه های همکار آنها را یاری نمایند زیرا که در نهایت این امر منجر به بهبود کیفیت محصولات تولیدی و کاهش هزینه های تولید خواهد شد.