عربستان سعودی پس از گذشت سه سال، سرانجام عرضه اولیه سهام آرامکو را کلید می‌زند. اما این عرضه اولیه با آنچه پیش از این در رابطه با آن گفته می‌شد شباهت چندانی ندارد. محمد بن سلمان، ولیعهد جوان سعودی به عنوان مبتکر «چشم‌انداز سعودی 2030»، نخستین بار در آوریل سال 2016 برنامه عرضه اولیه پنج درصد از سهام آرامکو را مطرح کرد. بن سلمان در آن زمان، ارزش «سعودی آرامکو» را به عنوان یکی از بزرگترین شرکتهای نفتی دنیا بیش از دو هزار میلیارد دلار عنوان کرد؛ ادعایی که با وجود پافشاری بر آن از سوی شرکت‌ها و موسسات معتبر بین‌المللی رد شد. بر اساس ارزشگذاری شاهزاده جوان سعودی، این عرضه اولیه باید چیزی حدود 100 میلیارد دلار نصیب برنامه‌های توسعه‌ای او می‌کرد تا اقتصاد عربستان از درآمدهای نفتی رها شود اما گذشت زمان و بروز برخی واقعیت‌ها نشان داد که همه‌چیز لزوما طبق خواست شاهزاده پیش نخواهد رفت. به این ترتیب عرضه اولیه سهام آرامکو پس از سه سال اما و اگر، در شرایطی آماده اجرایی شدن است که از سقف پنج درصدی تعیین شده برای آن فاصله دارد و بر خلاف تصورات اولیه نه تنها سرمایه‌گذاران مطرح در اروپا، آمریکا و آسیا حاضر به خرید سهام شرکت ملی نفت عربستان سعودی نشدند بلکه رقم مد نظر بن سلمان برای ارزشگذاری آرامکو نیز محقق نشد. بنابراین در شرایطی که متقاعد کردن خریداران خارجی برای خرید سهام آرامکو طبق برنامه پیش نرفت و آن طور که انتظار می‌رفت رقابتی میان بورس‌های بین‌المللی برای اجرای IPO آرامکو شکل نگرفت، در مرحله نخست 5/1 درصد از مجموع پنج درصد از سهام آرامکو در بورس داخلی این کشور (تداول) عرضه خواهد شد تا تکلیف عرضه باقی مانده سهام آرامکو در بورس‌های خارجی بعدا مشخص شود. طبق اعلام رسمی مقامات آرامکو، ثبت دفتری سهام این شرکت از روز ۱۷ نوامبر شروع و در روز ۴ دسامبر بسته می‌شود. در روز ۵ دسامبر نیز با قیمت مشخص شده، سهام آرامکو در بورس عربستان معامله می‌شود. پنجم دسامبر تاریخی است که نشست رسمی اوپک نیز در همان‌روز برگزار می‌شود. انتظار می‌رود در نشست رسمی 177 اوپک در وین، سرنوشت توافق کاهش تولید مشخص شود؛ توافقی که در صورت تمدید یا تعمیق آن نه تنها قیمت‌ها در بازار جهانی نفت تقویت خواهند شد بلکه بدون شک بر معامله سهام آرامکو نیز اثر مثبت خواهد داشت. با این حال به نظر می‌رسد سعودی‌ها برای مستقل نشان دادن آرامکو از تصمیمات دولتی که نکته‌ای مثبت برای آن به شمار می‌رود، در نشست رسمی 177 تلاشی در جهت تعمیق توافق کاهش تولید نکنند. اما در شرایطی که انتظار می‌رفت عرضه اولیه پنج درصد از سهام آرامکو تبدیل به بزرگترین عرضه اولیه تاریخ شود، چه دلایلی باعث شد رویای شاهزاده سعودی رنگ ببازد؟
• شناسایی تهدیدهای آرامکو برای سرمایه‌گذاران
در شرایطی که عرضه اولیه سهام آرامکو بارها و بارها به علت عدم تطبیق ارزش آرامکو با رقم مدنظر ولیعهد سعودی به تاخیر افتاد و از جذابیت این عرضه اولیه کاست، روند قیمت نفت و افزایش ریسک‌های ژئوپلتیک نیز تبدیل به عواملی برای فاصله گرفتن سرمایه‌گذاران بین‌المللی از IPO آرامکو شدند. طبق اعلام بانک‌ها و سرمایه‌گذاران بالقوه، ارزش واقعی آرامکو به اعداد 1/1 تا 5/1 هزار میلیارد دلار نزدیک‌تر است تا آنچه ولیعهد سعودی‌ها اعلام کرده است. این نخستین علتی بود که از جذابیت عرضه اولیه آرامکو کاست. در کنار این موضوع، کاهش بهای نفت در طول حدود یک سال گذشته و وجود نداشتن چشم‌اندازی از بهبود چشم‌گیر قیمت‌ها، دیگر دلیلی است که در رابطه با چرایی کاهش محبوبیت عرضه اولیه آرامکو بیان می‌شود. به گزارش بلومبرگ نفت طی یک سال گذشته حدود 26 درصد کاهش قیمت داشته است. گزارش‌های موسسات بین‌المللی همچون آژانس بین‌المللی انرژی نیز نسبت به افزایش عرضه نفت در سال آینده به ویژه از سوی تولیدکنندگان نفت‌های غیرمتعارف، ابراز نگرانی می‌کنند. بنابراین طبیعی است کاهش بهای نفت به تضعیف ارزش آرامکو به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت دنیا منجر شود. حملات پهپادی به قلب تاسیسات نفتی آرامکو در ماه سپتامبر که باعث توقف نیمی از تولید روزانه نفت خام عربستان شد نیز دلیل دیگری است که باعث عقب‌نشینی سرمایه‌گذاران بین‌المللی از ورود به عرضه اولیه شرکت ملی نفت عربستان شد. در پی این حملات و اثرگذاری گسترده آنها، این نگرانی پدید آمد که امکان تکرار این حملات در آینده نیز وجود دارد. اگرچه آرامکو تلاش بسیاری کرد تا از سطح این نگرانی‌ها بکاهد، اما این تلاش‌ها باعث نشدند موسسه رتبه‌سنجی فیچ، رتبه اعتباری عربستان را از مثبت A به A کاهش ندهد.
در کنار تمام این مسائل، مستقل نبودن آرامکو از پادشاهی عربستان دیگر نقطه ضعف این شرکت است که سرمایه‌گذاران خارجی به آن توجه کرده‌اند. در واقع حتی با عرضه پنج درصدی سهام آرامکو، همچنان 95 درصد از سهام این شرکت تحت نفوذ خاندان سلطنتی قرار دارد که می‌تواند با یک اشاره تغییرات دلخواه خود را بر این شرکت اعمال کند. این اعمال نفوذ از میزان تولید نفت آرامکو تا سرمایه‌گذاری در توسعه میادین جدید نفتی را شامل می‌شود، بنابراین طبیعی است سرمایه‌گذاران تمایل خود برای ورود به آرامکو را از دست بدهند. تمام دلایل یاد شده باعث شده‌اند سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به آرامکو به عنوان شرکتی که در سال 2018 حدود 111 میلیارد دلار سود خالص به ثبت رسانده که چند برابر سود خالص شرکت‌هایی چون اپل و رویال داچ شل است، تمایل خود را از دست بدهند. این شرکت در 9 ماه ابتدایی سال جاری میلادی نیز 68 میلیارد دلار درآمد داشته است.
• عرضه داخلی الماس پادشاهی
دلایلی که به آنها اشاره شد و در کنار مسائل دیگر در نهایت باعث شد عرضه سهام آرامکو فعلا به یک فرآیند داخلی منتج شود. به این ترتیب از مجموع پنج درصد سهامی که قرار بود در بورس‌های داخلی و خارجی عرضه شود، فعلا فقط 5/1 درصد از آن تقریبا به طور کامل به سرمایه‌گذاران سعودی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری در عربستان و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس فروخته خواهد شد. در این میان اخبار منتشر شده حاکی از آن است که رایزنی‌های بن‌سلمان در سفر اخیرش به امارات باعث شده این متحد عربستان، 5/1 میلیارد دلار برای خرید سهام آرامکو در عرضه اولیه این شرکت هزینه کند، خبری که البته هنوز تا تایید نهایی فاصله دارد.
بر اساس گزارش‌های موجود، ۵/ ۱ درصد از سهام آرامکو با قیمت هر سهم بین ۳۰ تا ۳۲ ریال عربستان، یعنی بین ۸ دلار تا ۵۲/ ۸ دلار در بورس تداول عرضه خواهد شد. از این میزان تنها 5/0 درصد به سرمایه‌گذاران حقیقی ارائه خواهد شد. اما قیمت تعیین شده برای هر سهم آرامکو به این معناست که آرامکو بین ۶/ ۱ تا ۷/ ۱ هزار میلیارد دلار ارزشگذاری شده است. طبق گزارش‌های موجود، انتظار می‌رود با این میزان عرضه اولیه، چیزی حدود 25 میلیارد دلار درآمد نصیب عربستان شود. به این ترتیب عرضه اولیه سهام آرامکو که برای اجرایی شدن آن خالد الفالح، وزیر پیشین نفت عربستان برکنار شد تا روند اجرای آن تسریع شود، به آن اهدافی که مد نظر ولیعهد سعودی بود دست نیافت. حتی ملاقات مدیران بانک‌های سرمایه‌گذاری با مقامات سعودی که گفته می‌شود تنها 10 دقیقه به طول انجامید، نتیجه‌ای در بر نداشت تا در نهایت یک روز بعد از برگزاری این نشست مشخص شود عربستان قصد دارد تنها 5/1 درصد از سهام آرامکو را با ارزشگذاری 6/1 تا 7/1 هزار میلیارد دلار در بورس داخلی این کشور کلید بزند و برنامه‌های عرضه مستقیم سهام در آمریکا، اروپا و آسیا را نیز لغو کند. البته اقدام عربستان برای لغو عرضه سهام آرامکو به سرمایه‌گذاران بین‌المللی بیشتر به بی‌میلی این سرمایه‌گذاران بازمی‌گردد.
البته همچنان برخی نهادهای خارجی می‌توانند در سهام شرکت آرامکو سرمایه‌گذاری کنند اما با محدودیت‌‌هایی مواجهند به این معنا که تنها شرکتهای خارجی که مجوز سرمایه‌گذاری در بورس تداول را دارند می‌توانند در IPO آرامکو مشارکت کنند. محدودیت شرکت‌‌کنندگان خارجی در خرید سهام آرامکو در حالی است که دولت بر خانواده‌های ثروتمند سعودی فشار آورده و آنها را مجبور به مشارکت در عرضه اولیه شرکت ملی نفت عربستان کرده است. بخش دیگری از متقاضیان سهام آرامکو خریداران حقیقی و خردی هستند که بر اساس گزارش‌های موجود، با استفاده از پول دولت اقدام به مشارکت در این عرضه اولیه خواهند کرد. دولت عربستان به منظور افزایش میزان مشارکت در عرضه اولیه آرامکو، به متقاضیان خرید سهام این شرکت با شرایطی تسهیل شده وام اعطا می‌کند. آرامکو برای تشویق بیشتر، برای خریداران سهام آرامکو جایزه نیز در نظر گرفته است. این جایزه در صورتی به صاحبان سهام اهدا می‌شود که پس از خرید سهم، تا سه ماه اقدام به فروش آن نکنند. با وجود تمام مسائل و موانعی که باعث رنگ باختن رویای ولیعهد سعودی در رابطه با آرامکو شد، این شاهزاده جوان چیزی از عجله خود برای عرضه اولیه سهام آرامکو نکاست. کارشناسان عقیده دارند علت این اتفاق این است که عربستان در قیمت‌های فعلی نفت دچار کسری بودجه خواهد شد. در عین حال این چشم‌انداز وجود دارد که در سال‌های آینده نیاز جهان به نفت کم شود بنابراین بن سلمان باید هرچه سریعتر راهی برای اجرای برنامه‌های چشم‌انداز 2030 پیدا کند هرچند باید دید آیا برنامه‌های بلندپروازانه شاهزاده سعودی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه صنایع، ساخت شهری بزرگ و مدرن در شرق عربستان و... تا چه میزان از درآمد عرضه اولیه‌ای که حالا در آستانه اجرایی شدن است، بهره خواهد برد.