احمدرضا صباغی، دنیای انرژی
مدت‌زمان زیادی است که گازهای همراه نفت در میدان‌ها سوزانده یا فلرمی‌شوند. فلرینگ گازهای همراه نفت، برای جلوگیری از انفجار، خطرهای احتمالی و ایمنی تجهیزات روی می‌دهد؛ اما این فرآیند موجب تولید گازهای سمی همچون اکسیدهای گوگرد و انتشار گازهای گلخانه‌ای چون دی‌اکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن می‌شود. طبق آمارهای بانک جهانی، در سالهای گذشته میلادی روسیه، نیجریه و ایران بیشترین حجم تولید گازهای فلر را در جهان به خود اختصاص داده‌اند. سوزاندن گازهای همراه نفت باعث تولید گازهای سمی همچون اکسیدهای گوگرد و انتشار گازهای گلخانه‌ای چون دی‌اکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن می‌شود. آمارهایی که درباره کشورمان و حجم گازهای فلرشده ایران وجود دارند، چندان امیدبخش نیست. به طور مثال در سال ۲۰۱۲ سهم ایران از کل حجم گازهای سوزانده شده در جهان، ۱۱ درصد بود که معادل روزانه ۳۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی است. طبق جدیدترین آمارها، ایران با تولید روزانه کمتر از 2 میلیون بشکه نفت، حدود ۳۷ میلیون مترمکعب گازهای همراه نفت را می‌سوزاند، اما کشوری چون عربستان که روزانه 11 میلیون بشکه نفت تولید می‌کند، میزان فلرهای نفتی‌اش، نصف کشور ماست که بی‌شک این حجم از آلاینده، هوای استان‌های تولیدکننده نفت را آلوده کرده و در سطح جهانی نیز معضلاتی پدید می‌آورد . در سالهای اخیر موضوع آلودگی هوای کلان‌شهرها از معضلات بزرگ کشور بوده است و با توجه به اینکه اﺣﺘﺮاق در ﻓﻠﺮ ﺑﺎ ﺑﺎزده ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﺎﻗﺺ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻬﯽ مونوکسید کربن، هیدروکربن‌های ﻧﺴـﻮﺧﺘﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺒـﺎت آﻟﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽ ﭼﻮن ﺑﻨﺰن و ﺗوﻟﻮﺋن و مقادیر کمی از ترکیبات گوگردی مانند سولفید کربن و کربنیل سولفید با فلر گازهای همراه نفت تولید می‌شود و از این روی با توجه به نقشی که فلرینگ گازهای همراه نفت در آلودگی هوا دارند، پرداختن به آن، یکی از مسائل مهم و حیاتی کشورمان به‌حساب می‌آید.
حتی اگر در خودخواهانه‌ترین حالت، اصلا به فکر آیندگان نباشیم و زمین پاک برایمان بی‌مفهوم باشد، فلرینگ گاز، مقدار زیادی از انرژی را در صنایع نفت و گاز هدر می‌دهد. این خود، هزینه‌های اقتصادی بالایی را به کشور تحمیل می‌کند؛ اما چرا گرد وغبار این گنج زیر خاکستر تکانده نمی‌شود و از پتانسیل آن برای تولید انرژی و از سوی دیگر کاهش آلودگی محیط‌زیست استفاده نمی‌‌کنیم؟ . به طورمثال مشکلات تعمیراتی در دستگاه‌های تقویت فشار گازهای همراه نفت، باعث می‌شود این گازها سوزانده شوند؛ چراکه به دلیل عدم تامین ارز کافی یا عدم تهیه به‌موقع قطعات، در برخی مواقع این تجهیزات آماده سرویس رسانی نبوده و به اجبار گازهای همراه سوزانده می‌شوند ومشکلاتی مانند عدم آموزش کافی کارکنان درزمینه فنی، مسائل عملیاتی ناشی از جابه‌جایی و بازیابی سیستم‌ها نیز از محدودیت‌هایی هستند که در این زمینه مطرح می‌شوند. جمع‌آوری گازهای همراه علاوه بر آنکه می‌تواند درآمد قابل توجهی را برای کشور به دنبال داشته باشد، مشکلات زیست محیطی در مناطق نفتی را نیز کاهش می‌دهد. از سوی دیگر به مرور زمان و گسترش صنایع نفت و گاز در جهان، ارزش گازهای همراه نفت (فلر) به عنوان یک سوخت پاک و همچنین خوراک صنایعی مانند پتروشیمی‌ها مورد توجه قرار گرفته است. در سالهای اخیر تلاش شده تا در مناطق نفتی کشور و از همه مهمتر خوزستان، طرح جمع آوری گازهای همراه نفت به اجرا برسد. در ایران جمع‌آوری این گازها در برخی مناطق صورت گرفته اما همچنان با سفر به مناطق جنوبی کشور که خاستگاه تولید نفت ایران به شمار می‌رود شاهد سربرآوردن فلرهایی از دل زمین هستیم که گاه ارتفاع شعله آنها به بیش از ۱۰ متر می‌رسد و متأسفانه بیش از ۳۰ سال است که روزانه معادل تولید یک فاز پارس جنوبی، گازهای همراه نفت بدون استفاده می‌سوزد. دولت مکلف است کلیه طرح‌های جمع‌آوری، مهار، کنترل و بهره‌برداری از گازهای همراه تولید و مشعل در کلیه میدان‌های نفتی و تاسیسات صنعت نفت را با تسهیل و تعیین نرخ عادلانه خوراک آنها ظرف مدت حداکثر3 ماه از تاریخ تصویب این قانون از طریق فراخوان به بخش خصوصی و تعاونی واگذار کند، به گونه‌ای که تا پایان برنامه ششم توسعه، حداقل ٩٠ درصد گازهای مشعل مهار و کنترل شده باشد.
• اجرای طرح آماک گره‌گشای جمع آوری گازهای همراه
قدرت الله آقایی از کارشناسان برجسته حوزه نفت با اشاره به اینکه طرح آماک برای جمع آوری گازهای همراه آماده شده است گفت: این طرح در سال ١٣٧٩ با هدف جمع آوری روزانه ٢٤١ میلیون فوت مکعب گازهای همراه نفت لایه بنگستان در دستور کار قرار گرفت و با راه‌اندازی کامل و یکپارچه طرح آماک، روزانه تا ١٨ میلیون فوت مکعب گازهای اسیدی که منجر به آلایندگی هوای شهرهای جنوبی می‌شود، جمع آوری خواهند شد. وی به بیش از ٣٢٠ میلیون دلار سرمایه‌گذاری مستقیم در طرح آماک اشاره و ابراز امیدواری کرد: فاز دوم این طرح به زودی به بهره برداری کامل برسد. به گفته آقایی، جلوگیری از سوزانده شدن گازهای ترش در محدوده شهرهای اهواز، رامهرمز، شادگان و جلوگیری از انتشار مواد آلاینده اسیدی در این مناطق و کاهش گازهای گلخانه‌ای، مهمترین هدف طرح آماک است.
• افزایش خوراک پتروشیمی با گازهای همراه
علی محمد بساق‌زاده مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی با اشاره به افزایش خوراک تحویلی به شرکت های پتروشیمی اظهارکرد: خوشبختانه با تولیدی شدن فازهای جدید پارس جنوبی و همچنین افزایش تولید و صادرات نفت خوراک بیشتری در اختیار مجتمع های پتروشیمی قرار گرفت. وی در مورد تامین خوراک مجموعه‌های پتروشیمی از طریق گازهای همراه نفت گفت: افزایش صادرات نفت موجب صعود میزان تولید گازهای همراه نفت می شود و پتروشیمی های بندر امام، پارس و مارون توانستند خوراک بیشتری دریافت کنند که به افزایش تولید آنها کمک کرد. بساق‌زاده افزود: مقداری ظرفیت خالی اتان و متان در فازها داشتیم که با تعامل شرکت‌های پتروشیمی و فازهای پارس جنوبی به شرکت های متقاضی تزریق شد و تولید اتان حدود ۲۰ درصد نسبت به سال گذشته رشد را تجربه کرد.
• تبدیل گازهای همراه به ان جی ال
مرتضی بهروزی فر کارشناس حوزه نفت با اشاره به اینکه با تعدادی از شرکت‌های داخلی رایزنی انجام شده است که در کوتاه‌مدت و با نرخ نزدیک به صفر گازهای همراه را تبدیل و به فروش برسانیم گفت: در بلندمدت نیز برنامه داریم تا به‌طور کامل سوزاندن گازهای همراه را که به‌درستی به آن اشاره کردید،متوقف شود.وی با اشاره به تداوم استفاده از ظرفیت های داخلی و ایجاد تقاضای مستمر و پایدار،خاطر نشان کرد: از مسیر تعریف پروژه می‌توانیم به تداوم فعالیت های بخش خصوصی امیدوار باشیم.
• گازهای همراه شتاب‌دهنده حرکت چرخ صنایع
حسن نوروزی نماینده رباط کریم در مجلس شورای اسلامی با طرح این سوال که تا چه زمانی باید شاهد هدررفت سرمایه‌های ملی از طریق سوزاندن گازهای همراه با نفت در مناطق نفت خیز کشور باشیم گفت: باید از گازهای همراه در حوزه های مختلف استفاده شود. وی با بیان اینکه جمع آوری گازهای همراه در مرحله مناسبی است افزود: باید به این نکته مهم اشاره کرد که گازهای همراه می توانند ظرفیت مناسبی برای خوراک پتروشیمی‌ها و سایر امور باشد. نوروزی از روند کند استفاده بهینه از گازهای همراه در صنایع مختلف کشورانتقاد کرد و افزود: نباید از ذکر این نکته مهم غافل شویم که گازهای همراه می توانند با تبدیل به فرآورده های مختلف چرخ بسیاری از صنایع را به حرکت دربیاورند
• موانع تبدیل گازهای همراه به برق
علی مقتدایی کارشناس حوزه انرژی با اشاره به تاکید ویژه رهبر معظم انقلاب برای استفاده بهینه از گازهای همراه، و شناخت نسبت به این مساله که سریع‌ترین و ارزان‌ترین روش استفاده از این گازها، تولید برق از محل سوزاندن آن است گفت: در اواخر آبان سال 1393 وزارت نفت مزایده فروش گازهای همراه نفت در حال سوختن را طی فراخوانی به بخش غیردولتی اعلام کرد و بررسی این مناقصه نشان داد که از موفقیت مطلوبی برخوردار نبود و علت اصلی آن به توافق نرسیدن وزارت نفت و نیرو برای قیمت خرید گازی بود که همچنان بدون استفاده می‌سوزد. ریشه این اختلاف نیز از این قرار است که وزارت نفت قیمت بالایی را برای فروش گاز همراه نفت تعیین کرد و از طرف دیگر وزارت نیرو توانایی خرید قیمت واقعی برق تولیدی از این گازها را ندارد. مقتدایی با بیان اینکه گازهای همراه نفت، گازی ترش هستند و برای استفاده از آنها باید عملیات شیرین‌سازی روی آنها انجام گیرد افزود: محاسبات نشان داده است که این حجم از گاز امکان تولید روزانه 120 میلیون کیلووات ساعت برق را فراهم می‌کند ودر برخی از کشورها مانند روسیه حتی حاضر شده اند که این گاز را به صورت رایگان در اختیار متقاضیان تولید برق قرار دهد تا از سوزانده شدن بدون استفاده آن جلوگیری کند. وی تصریح کرد: به نظر می‌رسد زنگنه تصمیمی برای تولید برق به عنوان ارزان‌ترین شیوه استفاده از گازهای همراه نفت ندارد و قصد دارد آن را به خوراک پتروشیمی تبدیل نماید. تا زمانی که مدیریت انرژی کشورزیرنظر سیستمی واحد هدایت نشود، هماهنگی بخش‌های مختلف برای تحقق هدفی واحد بسیار دشواراست . این کارشناس انرژی افزود :در حال حاضر متولی احداث،تولید و انتقال برق کشور وزارت نیرو و وظیفه تامین سوخت آن با وزارت نفت است و داشتن 2 متولی برای فرایند تولید برق بهینه بودن این سیستم و اجرای پروژه‌های بهینه سازی مربوط به این دو حوزه را با چالش جدی روبرو کرده است.
• سخن آخر
بنابراین با توجه به ارائه راهکارهای گوناگون از سوی کارشناسان و مسئولان به نظرمی رسد در شرایط کنونی استفاده بهینه از گازهای همراه می تواند گره‌گشای بسیاری ازمشکلات در حوزه انرژی از تولید خوراک پتروشیمی تا ایجاد برق باشد اما سوء مدیریت و عدم اجرای درست قانون در نحوه جمع آوری گازهای همراه موانعی هستند که سرمایه‌های نفتی مملکتی را هدف قرار داده‌اند.