ایران یکی از غنی ترین کشورها به سبب داشتن منابع نفت و گاز در جهان است و زیر ساخت های بسیاری برای صنایع پتروشیمی با پایه گاز در ایران تاکنون ایجاد شده است، آن گونه که مدیران در مصاحبه ها اشاره می کنند افق ایران برای 1403 رسیدن به ظرفیت تولید 133 میلیون تن در سال است. راه طولانی که صنایع پتروشیمی در ایران برای تبدیل شدن به هاب تولید خوراک اولیه و یا صنایع بالادست پتروشیمی طی کرده است در واقع از 1376 آغاز گردید، جایی که ایران برای تولید 5.8 میلیون تن و بعدها، یعنی در سال 92 با افزایش ظرفیت برای طول 22.6 میلیون تن خیز برداشت. ناگفته پیداست که هم راستا با توسعه صنایع پتروشیمی در دو هاب اصلی یعنی ماهشهر و عسلویه، توسعه صنایع بالادستی نفت و گاز، شامل توسعه میادین و بهره برداری از آنها خصوصا در میدان عظیم پارس جنوبی به اجرا در آمد و در واقع آماده بودن خوراک اولیه این صنایع بود که اجازه توسعه زنجیره وار پتروشیمی ها و صنایع وابسته به آن را به صنعت ایران داد.
باید به این نکته اشاره کرد که اگر چه سرمایه گذاری عظیمی در این بخش در کشور صورت گرفته است، اما به سبب مشکلات پیش روی کشور در دسترسی به لایسنس های پیشرفته و سازگار با محیط زیست و همچنین نبود تکنولوژی های جدید در دسترس به دلایل سیاسی، میزان آلودگی در هاب های پتروشیمی در ایران و حتی مجتمع های ریز و درشتی که در نقاط مختلف کشور خصوصا در دشت های ایران مرکزی ایجاد شده است، بسیار بالاست و به بیان دیگر حتی می توان گفت که اوضاع در برخی مناطق از سطح هشدار و بحران نیز گذشته و به شرایط فوق بحرانی رسیده است. کارشناسان با استناد به نقشه پراکندگی صنایع منتسب به پتروشیمی و بررسی های انجام شده معتقدند که بعضی از جانمایی ها برای صنایع پتروشیمی بیشتر سیاسی بوده است تا فنی؛ یعنی اینکه بخشی از صنایع احداث شده و یا در حال احداث در این حوزه بیشتر تحت تاثیر بده بستانهای سیاسی و رانتی بین دولت ها و مجلس ها مجوز گرفته و یا حتی مراحل ساخت را طی کرده است؛ در این جانمایی ها توجه کارشناسی چندانی به نوع لایسنس مورد استفاده و الزامات آن، میزان آب مورد نیاز برای واحد مربوطه با توجه به طراحی، حساسیت زیست محیطی منطقه و پروتکل های ضروری مورد نیاز برای کاهش آلودگی های زیست محیطی، هزینه انتقال خوراک اولیه تا واحد احداث شده و هزینه انتقال محصول تولیدی تا بازار مصرف دیده نشده است و بیشتر بعد تبلیغاتی احداث پتروشیمی برای نمایندگان مجلس و همچنین رضایت آنها از دولت مدنظر بوده است.
صنایع پتروشیمی علاوه بر صنایع بالادستی که خوراک اولیه چون متانول، اتیلن، اتیلن- پروپیلن، آمونیاک، نفتا و هگزان در آن تولید می شود، صنایع میان دستی دارد که از محصولات آن می توان به پلی استال، اتیلن ویلین استات، آروماتیک ها چون بنزن و تولوئن اشاره کرد؛ بخشی از چرخه میان دست در ایران موجود و بخشی دیگر وارداتی است. برای مثال در حال حاضر سالانه ده هزار تن پلی استال به کشور وارد می شود و ظرفیت افزایش تولید آن در داخل موجود است و اگر نیاز بازارهای مجاور نیز در نظر گرفته شود کشش بازار بسیار بیشتر از این اعداد خواهد بود. سرمایه گذاری برای تولید بخش میان دست از نوع سرمایه گذاری های متوسط و کوچک است و اگر بستر مناسبی برای آن فراهم شود، تماما توسط بخش خصوصی قابل اجرا است، البته به شرطی که بستر مناسب آن فراهم شده و سود و قوام این سرمایه گذاری تضمین گردد. بستر مورد اشاره که در آن شرایط مناسب برای سرمایه گذاری بخش خصوصی فراهم باشد در واقع شامل انتخاب و تخصیص مکانی مناسب هماهنگ با ضروریات شهرک های پتروشیمی از این نوع، که امکان انتقال آسان و ارزان خوراک به آن و ارسال محصول نهایی از آن به بازار مصرف مهیا بوده است و البته خوراک مورد نیاز باید به صورت تضمینی در آن از سوی هلدینگ ها به واحدها عرضه شود. بحث های قیمت خوراک شرایطی است که باید در موازنه با قیمت محصول نهایی و نوع عرضه به بازار بعدها تعیین شود. صنایع میان دست، کم آلاینده تر و البته نیازمند به نیروی انسانی بیشتری برای تولید هستند، همچنین چنانچه پیشتر اشاره شد، با سرمایه های کوچک تری به نسبت صنایع بالادست قابلیت اجرایی شدن دارند. در جدول زیر به تعدادی از طرح های میان دستی با قابلیت اجرایی در شهرک های پتروشیمی توسط بخش خصوصی و خوراک مورد استفاده، ظرفیت تولیدی و حجم سرمایه گذاری مورد نیاز به آن اشاره شده است. بنادر و مناطق آزاد در حاشیه دریاها، اعم از بنادر جنوبی خصوصا در جنوب شرقی کشور و همچنین منطقه آزاد انزلی در شمال از بهترین مکان ها برای اجرای چنین پروژه هایی است.
جدول شماره1- صنایع میان دستی قابل اجرا در کشور
در ادامه بحث چرخه های صنایع پتروشیمی باید به صنایع پایین دست نیز اشاره ای داشته باشیم، صنایع پایین دست بسیار کم آلاینده و البته نیازمند به سرمایه گذاری کمتر است و همچنین محصول نهایی آنها در تمامی بازارها قابل عرضه است و به بیانی دیگر محصول نهایی مورد استفاده در زندگی بشر همین خروجی پایین دست پتروشیمی است . غالب این صنایع در ایران وجود ندارد که از مهمترین عوامل آن می توان به این نکته اشاره کرد که تمایل هلدینگ های بزرگ پتروشیمی به صادرات مستقیم محصولات بالادستی و دریافت ارز باعث شده است تا عرضه خوراک در داخل و ایجاد صنایع میان دست مطمئن و در پی آن با همین استدلال بوجود آمدن صنایع پایین دست توسط بخش های خصوصی کوچک صورت نگیرد. راه چاره این است که شهرک های پتروشیمی ایجاد شود که بخشی از سهام آن در اختیار هلدینگ های بزرگ باشد و با این تدبیر بخشی از خوراک تولیدی در این شهرک ها به صورت مستقیم عرضه شود و در پی آن با سرمایه گذاری بخش خصوصی و در این بستر آماده حلقه های پایین دستی یکی پس از دیگری کامل خواهند شد و در واقع دغدغه دولت هم برای تکمیل چرخه های تولید در این صنایع بر طرف خواهد شد.
در جدول شماره 2 به بخشی از طرح های قابل اجرا در پایین دست مواد اولیه مورد نیاز، ظرفیت تولید و حجم سرمایه گذاری اشاره شده است که باید گفت که این صنایع تقریبا در ایران وارداتی هستند. یعنی کشور دارای منابع عظیم گاز و صنایع پتروشیمی مادر و تامین کننده خوراک، در نهایت خود وارد کننده محصولات نهایی است.
جدول شماره2-صنایع پایین دستی قابل اجرا در کشور
با یک حساب سر انگشتی به سادگی مشخص می گردد که اگر مدیریتی صحیح با اندیشه تکمیل چرخه های تولیدی در صنایع پتروشیمی بر این صنعت اعمال شود، نه تنها سودی که عایدکشور از صادرات می شود کمتر نمی گردد بلکه بیشتر شده و صد ها نفر در صنایعی با حداقل آلودگی و امکان توسعه در بخش های بکر کشور از نظر ایجاد صنایع تولیدی به کار گمارده خواهند شد. تنها کار مورد نیاز رگولاتوری و قانون گذاری صحیح از سوی دولت برای تکمیل چرخه های میان دست و پایین دست با سرمایه بخش خصوصی و البته با مدیریت آن بخش است که امید است در آینده ای نه چندان دور محقق گردد.