بررسی «دنیای انرژی» از آخرین وضعیت صادرات
منطقه‌ای بعد از کرونا
کشورهای همسایه چه سیاستی در قبال تبادلات کالایی با ایران در پیش
گرفتند؟
نادی صبوری
۳۰ بهمن ماه ۱۳۹۸ روابط عمومی وزارت بهداشت
جمهوری اسلامی ایران رسما نخستین مورد ابتلا به این ویروس در ایران را تایید کرد.
آنچه پس از این روز اتفاق افتاد، دنیای تجارت خارجی ایران را نیز به قبل و بعد از
این اعلام رسمی تقسیم کرد. از همان روزهای نخست اعلام رسمی شیوع کرونا در ایران، از
گوشه و کنار خبرهایی مبنی بر بسته شدن مرز کشورهای همسایه ایران با انگیزه جلوگیری
از ورود کرونا به گوش می‌رسید. ۴ اسفند ماه ترکیه بعد از لغو تمامی پروازها، ورود
محموله‌ها از تمامی مرزها را نیز «موقتا» متوقف کرد و بعد از آن نیز شورای ملی
افغانستان برای ورود و خروج محصولات تخم مرغ، گوشت مرغ و گوشت قرمز به ایران و
از ایران محدودیت اعمال کرد. ولی هر چقدر از ماجرا بیشتر گذشت و ابعاد فراگیر بودن
کرونا در کشورهای مختلف بیش از پیش روشن شد، میان ایران و اغلب همسایه‌هایش تجارت
به نحوی البته با محدودیت نسبت به قبل برقرار شد. در این گزارش به بازارهای عمده
صادراتی ایران و آخرین وضعیت آن‌ها نگاه کرده‌ایم. طبق اعلام سازمان گمرک در لحظه
تنظیم این گزارش در هفته نخست اردیبهشت به جز پاکستان و ترکمنستان تجارت با دیگر
شرکای منطقه‌ای ایران برقرار است.
در سال ۱۳۹۸ ایران به ۱۲۸ کشور دنیا کالا صادرات داشته و از ۱۱۲ کشور هم واردات داشته است . این مبادله در نهایت برای ایران ۸۵
میلیارد و ۱۰۷ میلیون دلار ارزش به همراه داشت که ۴۱ میلیارد و ۳۷۰ میلیون دلار آن
مربوط به صادرات است. شریک اصلی صادراتی ایران هم قاره آسیاست که ۶۸ درصد کل تجارت
با آن‌ها بوده و از حدود ۴۱ میلیارد دلار صادراتی که سال ۹۸ ایران داشته، ۳۰
میلیارد دلار آن به قاره کهن و دور از ذهن نیست که بخش عمده‌اش به چین بوده است. از
بین ۳ کشوری که بیشترین میزبان کالاهای ایرانی در سال قبل بوده‌اند، به جز چین با
سهم ۲۱ درصدی، دو کشور دیگر با ایران همسایه و هم
منطقه هستند: عراق و امارات. خب کرونا بر سر تجارت با این شرکا چه آورد؟
اوایل این طور به نظر می‌آمد که چین در بین تمام
کشورهای دنیا بیشترین درگیری را با ویروس کرونا دارد، گزاره‌ای که درگیری شدید
ایتالیا یا شمار بالای مرگ و میر در امریکا صحت آن را زیر سوال برد. اما با این
حال اثر چین بر اقتصاد به دلیل مصرف خیلی زیادی که این غول اقتصادی دارد، مورد بحث
است. در یک نظر سنجی که توسط رویترز انجام شد اقتصاددانان پیش‌بینی کرده‌اند که رشد
اقتصادی چین در فصل نخست ۲۰۲۰ به ۴.۵ درصد برسد که کمترین میزان از زمان بحران
اقتصادی است. اما اینکه این وضعیت تا چه اندازه صادرات ایران به چین و به طور کلی
تجارت دو کشور را متاثر خواهد کرد به دلیل ماهیت خاص اقلامی که به ویژه از ایران
به چین صادر می‌شود هنوز محل سوال است. ۲۰ بهمن ماه مجید رضا حریری رئیس اتاق
بازرگانی مشترک ایران و چین به روزنامه جهان صنعت گفت که مبادلات ایران
با چین به شکل مشخص کالاهای مصرفی نیست و از ایران مواد اولیه و مواد معدنی خام و
پتروشیمی به این کشور صادر می‌شود. بنابراین شاید در کوتاه‌مدت تقاضای پتروشیمی و
مواد اولیه از سوی چین کم شود، اما بر روابط بلندمدت تاثیری نخواهد داشت.
این پا و آن پا در عراق
در مورد عراق از همان ابتدا می‌شد حدس زد که قرار نیست با یک سیاست
واحد روبرو باشیم که دقیقا مشخص بکند از فولان تاریخ فولان دسته تبادلات محدود می‌شود
یا از سر گرفته می‌شود. در همان روزهای نخست حمید حسینی دبیر کل اتاق بازرگانی
ایران و عراق در مورد آخرین وضعیت مرزهای عراق و تجارت از این بخش‌ها به دنیای
انرژی گفت: «در حال حاضر وضعیت به این شکل است که مثلا تا دیروز مرز مهران بسته
بود اما امروز باز شده است، از طرف دیگر امروز اخبار تایید نشده مبنی بر بسته شدن
مرز چذابه شنیده شده است. می‌توان به طور کلی اما گفت که عراق تصمیمی مبنی بر قطع
روابط تجاری با ایران در این وضعیت ندارد.»
صادرات محصولات کشاورزی به عراق قبل از بالا
گرفتن کرونا با چالش‌هایی روبرو شده بود . خبرگزاری تسنیم
۴ بهمن ماه نوشت که عراق با ارسال نامه ای به ایران صادرات شش محصول کشاورزی جدید
شامل شلغم، انار، عسل، چغندر،کدو و کاهو را به این کشور ممنوع اعلام کرده است. روح‌الله
لطیفی سخنگوی گمرک نیز در همان روزهای ابتدایی اسفند اعلام کرد که بسته شدن یکی از
مرزها در عراق نه به دلیل کرونا بلکه به دلیل دستگیری مسئولان گمرک عراق بوده است.
اما بعد از اینکه در ایران کرونا به شکل کنترل‌شده درآمد مرزهای
زمینی منتهی به اقلیم کردستان و به ویژه پرویز خان که تقریبا روزانه ۱۰۰۰ کامیون
از آن گذر می‌کنند باز شد. فرآورده‌های نفتی که بخش مهمی از صادرات ایران به عراق
را شامل می‌شوند البته بیش از سایر اقلام برای اینکه دوباره راه خودشان را به
سرزمین همسایه باز کنند به دردسر خوردند. به دلیل به‌هم‌ریختگی‌های بروکراتیک زیاد
در عراق، کامیون‌های حامل سوخت تولیدی در ایران تقریبا ۱۰ روز در مرز معطل بودند
تا اینکه طبق گفته حمید حسینی دبیر کل اتاق بازرگانی ایران و عراق، با پیگیری
کنسول‌گری در اقلیم کردستان این کامیون‌ها توانستند راهی مقصد بشوند. فولاد،
سیمان، صنعت مس و لوازم خانگی هم از جمله کالاهای مهمی است که از ایران به عراق
صادر می‌شود. ایران در سال ۱۳۹۸ معادل ۸میلیارد و۹۹۱ میلیون و۵۸۵ هزارو۹۱۰ دلار صادرات به عراق داشته است.
تجارت شناوری با امارات
در سال ۱۳۹۸ ارزش کالاهایی که از ایران به امارات صادر شدند ۴میلیارد و۵۰۱ میلیون و۴۴۹ هزار ۸۴۱ دلار بود. هفته آخر اسفند ما و تقریبا یک ماه بعد از
تایید رسمی ورود کرونا به ایران بود که بهروز قره‌بیگی مدیر کل گمرک بوشهر اعلام
کرد امکان صادرات کالاهای ایرانی با شناورهای چوبی قدیمی وجود ندارد و شناورهای
حامل کالا، برگشت داده می‌شوند.
سیاست امارات در این زمینه از همان موقع بدون تغییر مانده و طبق
آخرین اطلاعاتی که گمرک داده است، در حال حاضر تجارت بین ایران و امارات برقرار
است اما فقط با شناورهای کانتینری و فلزی.
ترک‌ها چه می‌کنند؟
دقیقا دو هفته قبل از شیوع کرونا در ایران، شهر استانبول میزبان
همایشی با عنوان « افزایش همکاری‌های اقتصادی ایران و ترکیه» بود که به ابتکار
اتاق‌های مشترک بازرگانی دو طرف برگزار شده بود. طبق گفته‌های دبیر کل اتاق
بازرگانی ایران-ترکیه محصولات پتروشیمی، پلیمری، سیمان، پسته، خرما، کشمش، هندوانه
و آبمیوه، مواد غذایی، گاز طبیعی مایع شده، آلومینیوم به صورت کارنشده و محصولات نیمه
تمام از آهن یا فولاد عمده محصولات صادراتی ایران به ترکیه محسوب می‌شوند که
اتفاقا در سال ۹۸ به خاطر سیاست‌های ترکیه روند رو به بهبودی داشتند. اما کرونا
همکاری‌هایی که قرار بود افزایش یابند کاهش داد. ترکیه با ایران سه گذرگاه مرزی گوربولاک
آغری، کاپیکوی وان و اسن دره حکاری را دارد و یک گذرگاه هم در نوار مرزی نخجوان.
ترکیه یکشنبه ۴ اسفند از طریق فخرالدین کوجا وزیر بهداشت خود اعلام
کرد پروازهای مبدا ایران را به صورت یکطرفه و موقتا متوقف خواهد کرد. همچنین در
ادامه اظهارات وزیر بهداشت این کشور عنوان شد که مطابق اساسنامه بین المللی بهداشت
و درمان تمامی ورودی‌هایی که از ایران به ترکیه به صورت جاده‌ای و ریلی انجام می
شود٬ به صورت موقت متوقف شده است. همین روز در
ایران روح الله لطیفی سخنگوی گمرک اعلام کرد که تمامی مرزهای ایران و ترکیه به روی
ایران بسته شده است. اما با «رایزنی‌های انجام شده» قرار است کار ورود و خروج
افرادی که در گمرک منتظر بودند انجام بشود. ترکیه در ادامه سیاست‌هایی متفاوت در قبال شرکای
مختلف تجاری‌اش در پیش گرفت. آن‌ها مبادلات با چندین کشور از جمله در لحظه‌ی نگارش این گزارش، طبق اعلام مسئولان
گمرک تجارت به ترکیه فقط از طریق مسیر ریلی رازی برقرار است که البته ظرفیت خیلی
بالایی ندارد. مسئولان ترکیه قول‌هایی برای بازگشایی بازارچه ساری‌سو داده‌اند اما
هنوز آن را عملیاتی نکرده‌اند. طبق گفته سخنگوی گمرک، ترکیه محدودیت‌ها در تجارت
با بلغارستان، گرجستان، نخجوان و آذربایجان را برداشته اما در مورد عراق و ایران
هنوز محدودیت اعمال کرده است. ایران در سال ۱۳۹۸ معادل ۵ میلیارد و۴۶ میلیون و۴۹ هزارو۵۷۳ دلار صادرات به ترکیه داشته است.
مرزهای شرقی
صادرات ایران به همسایگان شرقی به ویژه افغانستان، به دلیل ساختار نه
چندان نظام‌مندی که بر این کشور حکمفرماست کمتر آمار دقیقی دارد. مثلا ایندیپندنت
فارسی قبلا در گزارشی به این پرداخته بود که چطور برخی مقامات در افغانستان مدعی
هستند میزان اقلام صادراتی از ایران به این کشور که آن‌ها می‌گویند برای بعضی
کارخانه‌های داخلی این کشور تهدید محسوب می‌شود بالاتر از میزانی است که در ایران
اعلام می‌شود. اما به هر روی مصالح ساختمانی، فرش، مواد خوراکی، وسایل برقی و شوینده
ها از مهم ترین اقلام صادرات ایران به افغانستان به شمار می‌روند.
بعد از اعلام رسمی کرونا در ایران شورای امنیت ملی افغانستان هم در
تصمیمی که دلیل آن جلوگیری از ورود کرونا به این کشور اعلام شد ممنوعیت ورود و
خروج باری برای محصولات تخم مرغ، گوشت مرغ و گوشت قرمز را به این کشور اعلام کرد. آمارهایی
که اتاق بازرگانی در مورد صادرات به افغانستان دارد نشان می‌دهد سال گذشته در
مجموع صادرات ایران به افغانستان نزدیک به ۳ میلیارد دلار ارزش داشته است که بخش
مهمی از این صادرات از گمرک مشهد صورت گرفته است. در بین کالاهای صادر شده از این گمرک محصولاتی چون کف‌پوش،
رب گوجه فرنگی، زعفران، شکلات، هادی‌های برق و گوشت و مرغ به چشم می‌خورد . طبق
آخرین گفته‌ها صادرات به افغانستان در حال حاضر از طریق مرزهای از طریق مرز ماهیرود،
دوغارون و میلک برقرار است. درباره‌ی حجم تجارت، گزارش رسمی‌ای اعلام نشده است.
پاکستان اما در کنار ترکمنستان تنها همسایه‌های ایران هستند که مرزها
را به طور کامل بسته و از زمان شیوع کرونا، تجارت با آن‌ها به طور کامل متوقف شده
است. گذرگاه‌های مرزی پاکستان با همسایگانش به خاطر درگیری شدید این کشور با کرونا
کاملا بسته است.
تجارت شاید برقرار باشد
در نهایت می‌توان نتیجه گرفت نمی‌توان با
اطمینان نتیجه‌گیری کرد که بسته شدن مرزهای زمینی و ریلی و هوایی از سوی همسایه‌ها
به روی ایران به معنای قطع حتی موقتی تجارت است. در همین راستا سید عباس موسوی
سخنگوی وزارت امور خارجه در تاریخ ۳ اسفند در گفت‌و‌گویی اقدامات کشورهای همسایه
را به دلیل نگرانی «طبیعی» وصف کرده اما تاکید کرد که این نباید مانع مراودات مردمی
و یا حتی صادرات و واردات بین کشورها شود. ایران در حال حاضر
و در تاریخ ۵ اردیبهشت با عراق، روسیه، ترکیه، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان،
عمان، قطر، امارات و نخجوان در حال تجارت است.