چالش بزرگ ویروسی صنعت نفت

• مقدمه :
از زمان شیوع بیماری کرونا در تمام دنیا، جان میلیون‌ها انسان به خطر افتاده، اقتصاد جهانی رکودی کم سابقه را تجربه کرده و زندگی بسیاری از مردم دستخوش تغییراتی شده که نتایج منفی آن احتمالا تا سال‌ها ادامه خواهد داشت. در بخش اقتصادی، آغاز قرنطینه جهانی، باعث شد بخش حمل و نقل در تمام دنیا با رکود همراه باشد. تصاویر ایستگاه‌های خالی قطار و فرودگاه‌های بی مشتری، بیشتر شبیه فیلم‌های آخرالزمانی بود که کمتر کسی تصور می‌کرد روزی واقعا با آن رو‌به‌رو خواهد شد. در دنیا سالانه 4 میلیارد تن متریک نفت تولید می‌شود در مقابل دانشمندان می‌گویند وزن تمام ویروس کرونایی که دنیا را به چالش کشیده صرفاً 5 گرم است!! اما همین 5 گرم، صنعت انرژی، و در راس آن نفت و گاز را با چالشی بزرگ مواجه کرده است. افت تقاضای نفت به دلیل اعمال قرنطینه در نقاط مختلف دنیا باعث شد بسیاری از شرکت‌ها و غول‌های نفتی دوران ریاضت مالی سختی را در پیش بگیرند. اما قرنطینه چه تاثیری بر مصرف انرژی و به دنبال آن کاهش جهانی تقاضای نفت داشت؟ آیا کاهش مصرف انرژی فرصت تجدید قوا برای محیط زیست را فراهم کرد؟ در این مقاله بر اساس آمار سازمان‌های بین المللی و به طور خلاصه تاثیر همه گیری بیماری کرونا را بر مصرف جهانی انرژی بررسی خواهیم کرد.
• بازار جهانی انرژی
به باور بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران جهانی، بازار انرژی دنیا بزرگترین شوک مالی در 70 سال گذشته را تجربه کرد. کروناویروس تقاضای جهانی انرژی را با افت شدید همراه کرد و آن طور که آژانس بین المللی انرژی IEA می‌گوید باعث شد انتشارات کربن به شدت افت کند. براساس تحلیل‌های داده‌های 100 روزه، IEA به این نتیجه رسید که مصرف جهانی انرژی در سال 2020 تا 6 درصد افت خواهد داشت و به ترتیب «شوک تاریخی به کل انرژی دنیا» رقم می خورد. این میزان کاهش انرژی معادل با کاهش کل تقاضای انرژی هند، به عنوان سومین مصرف کننده انرژی دنیاست.
• سقوط تقاضای انرژی در تمام دنیا
در ماههای آغازین سال 2020، تقاضای جهانی انرژی در مقایسه با سال گذشته 3.8 درصد کاهش داشت. IEA معتقد است کرونا باعث شد بیش از نیمی از جمعیت جهان، تقریبا برابر با 60 درصد GDP جهانی، در قرنطینه باشند. بنابراین تقاضای جهانی انرژی تا 6 درصد با سقوط همراه بود. این میزان کاهش تقاضا بیش از 7 برابر بیشتر از اثرات منفی بحران مالی سال 2008 بود. میزان کاهش تقاضا در چین، با حدود 8 هفته قرنطینه، برابر با 7 درصد ثبت شد و در ایالات متحده 6 درصد. اروپا هم وضعیت مشابهی را تجربه کرد.
• ضربه شدید به زغال سنگ و نفت
در بین سوخت‌های فسیلی از نظر تقاضا شدیدترین ضربه‌ها به پیکر زغال سنگ وارد شد و در چند ماهه اول سال 2020، تقاضا برای زغال سنگ با 8 درصد کاهش همراه بود. محدودیت‌های مسافرتی نیز باعث شد تا تقاضا برای نفت در این بخش با افت 5 درصدی مواجه شود. بسته شدن فرودگاه‌ها و بنادر تقاضا برای سوخت را به شدت کاهش داد.
• انرژی‌های تجدیدپذیر به کار خود ادامه دادند
تجدیدپذیرها تنها منابع انرژی بودند که در سه ماهه اول سال و به دلیل راه اندازی مزارع بادی و خورشیدی جدید، با رشد تقاضا سال خود را آغاز کردند. بنابر اعلام IEA، انرژی‌های تجدیدپذیر توانستند سهم خود در بازار انرژی را حفظ کنند. در بلژیک، آلمان، مجارستان، ایتالیا و ایالات متحده تجدیدپذیرها در تولید انرژی رکورد زدند. IEA می‌گوید کاهش هزینه‌های تولید این نوع انرژی‌ها دلیل افزایش سهم این انرژی‌ها در تولید بوده است. کاهش تقاضا برای مصرف سوخت‌های فسیلی و در عوض افزایش تقاضا برای انرژی‌های تجدیدپذیر، افت قابل ملاحظه در انتشارات CO2 را به همراه داشت. به طوری که کاهش انتشارات 6 برابر سریع‌تر از کاهش انتشارات بعد از بحران مالی سال 2009 بود.
• هر روز، روزِ تعطیل بود
قرنطینه باعث شد شرکت‌ها مجبور باشند روش‌های کاری خود را تغییر دهند. شرکت‌هایی چون گوگل و فیس بوک اعلام کردند که به کارکنان خود اجازه می‌دهند دست کم تا آغاز سال آینده دور از محل شرکت کار کنند و توییتر هم اعلام کرد کارکنانش به طور نامحدود می‌توانند از منزل پیگیر کارهای خود باشند. قبل از شیوع بیماری کرونا، و بر اساس برآوردهای سازمان بین المللی کار، حدود 8 درصد از کل نیروی کار دنیا به طور کامل یا منحصرا دورکاری می‌کردند. به عنوان مثال حدود 5 درصد از کارگران در چین و 14 درصد در هلند از منزل مسئولیت‌های کاری خود را انجام می‌دادند. همچنین برآوردهای این سازمان می‌گوید که 20 درصد از مشاغل دنیا قابلیت دورکاری دارند. اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، EIA نیز می‌گوید اگر مسیری که مردم از خانه تا محل کار خود با خودرو طی می‌کنند بیشتر از 6 کیلومتر باشد، کار کردن در خانه به معنی کاهش ردپای دی اکسید کربن آنهاست. اما اگر برای این افراد مسیر خانه تا محل کار کوتاه است یا با حمل و نقل عمومی این مسیر را طی می‌کنند، کار کردن از منزل انتشار گاز دی اکسید کربن را افزایش خواهد داد و دلیل آن افزایش مصرف انرژی در منزل است. بر اساس آنالیز EIA، هر کس که قادر باشد در هر هفته فقط یک روز از منزل کار کند، سالانه می‌تواند حدود یک درصد در مصرف جهانی نفت برای حمل و نقل جاده‌ای صرفه جویی کند. اگر افزایش انرژی مصرفی در منازل را در محاسبات داخل کنیم، کل تاثیر آن در انتشارات جهانی گازهای گلخانه‌ای در سال به میزان 24 میلیون تن کاهش خواهد داشت، یعنی معادل با کل انتشارات سالانه لندن.
اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده، EIA، در بررسی تاثیر بیماری کووید 19 بر حمل و نقل جاده‌ای می‌گوید در سراسر دنیا قرنطینه‌هایی که کشورهای مختلف برای مقابله با این بیماری اعمال کردند باعث شد 50 تا 75 درصد ترافیک جاده‌ها کاهش یابد. در ماه آوریل، حدود یک سوم جمعیت دنیا در قرنطینه کامل بودند، بنابراین میزان مصرف بنزین در دنیا بیش از 9 میلیون بشکه در روز و میزان مصرف گازوئیل هم تا 6 میلیون بشکه در روز کاهش یافت.IEA هم تاکید دارد که قرنطینه‌ها باعث شد در بخش حمل ونقل، که 57 درصد تقاضای جهانی نفت را از آن خود ساخته است، با کاهش بی‌سابقه تقاضا مواجه باشیم. اعداد و ارقام مطرح شده در گزارش EIA در گزارش آژانس بین المللی انرژی هم آمده است. شهرهای بزرگ شاهد کاهش 65 تا 95 درصدی ساعات ترافیک بودند. از سویی میزان آلودگی هوای حاصل از ترافیک جاده‌ها هم به شدت کاهش یافت. یکی از این نمونه‌ها در دهلی نو دیده شد و در این شهر سطح دی‌اکسید نیتروژن در مدت زمان قرنطینه در مقایسه با روزهای قبل، حدود دو سوم کاهش داشت. بر پایه تحلیل‌های IEA، در طول یک سال متوسط، انرژی صرفه‌جویی شده به دلیل کاهش ترددها چهار برابر بیشتر از افزایش مصرف انرژی مناطق مسکونی به دلیل قرنطینه است. در سطح جهانی، روزانه حدود 250 هزار بشکه نفت صرفه‌جویی می‌شود که برابر یک درصد مصرف انرژی حمل و نقل است. این میزان کاهش مصرف برابر با کاهش 24 میلیون تن در تولید انتشارات CO2 است.
قرنطینه‌ها بر مصرف انرژی شهری هم تاثیر داشت. هرچند کل مصرف برق بیش از 20 درصد کاهش یافت اما گزارش‌ها می‌گویند مصرف برق مناطق مسکونی با ماندن مردم در خانه‌ها بیشتر شد. در برخی مناطق ایالات متحده، مصرف برق مناطق مسکونی در روزهای تعطیل بین 20 تا 30 درصد افزایش داشت. در بریتانیا، مصرف برق مناطق مسکونی در روزهای آغاز قرنطینه تا 15 درصد افزایش یافت. انجمن برق ادیسون، EEI، می‌گوید با بسته شدن ادارات و تعطیلی صنایع، تقاضا برای برق در ایالات متحده امسال به کمترین میزان خود در 16 سال اخیر رسید. IEA با آنالیز داده‌های 30 کشور در میانه ماه آوریل سال 2020 به این نتیجه رسید که سطح تقاضای انرژی با طول و شدت قرنطینه‌های اعمال شده متناسب است. در هر کجا که قرنطینه‌ها به طور کامل اجرا شده‌اند، تقاضا برای انرژی نیز تا یک چهارم کاهش یافته است اما قرنطینه‌های نصفه و نیمه به طور متوسط باعث کاهش 18 درصدی تقاضای انرژی شده‌اند. البته ترکیب اقتصادی کشورها هم در این اعداد ارقام دخیل هستند به طوری که کشورهایی با اقتصادهای بر پایه بخش خدمات بزرگ، بدترین تاثیر را از این قرنطینه داشته‌اند. IEA، در گزارش بازبینی انرژی جهانی برای سال 2020 می‌گوید در سه ماهه اول سال 2020، جهان با کاهش 3.8 درصدی در تقاضای انرژی مواجه بوده است.
• سرمایه گذاری در بخش انرژی
آژانس بین المللی انرژی می گوید بیماری کرونا باعث شد سرمایه گذاری در بخش انرژی در سال 2020 تا یک پنجم کاهش یابد. بر همین اساس، قرنطینه‌ها و اعمال محدودیت در ترددها، جابجایی افراد و کالاها یا تامین تجهیزات را با مشکل همراه ساخت. اما بزرگترین تاثیر بر سرمایه‌گذاری در بخش نفت در سال 2020 به دلیل کاهش درآمدهای بخش انرژی با کاهش تقاضا و کاهش قیمت نفت بوده است. از سویی چشم انداز روشنی هم در مقابل سرمایه‌گذاران وجود ندارد. در گزارش سرمایه گذاری جهانی IEA، پیش بینی شده است که در سال 2020 سرمایه‌گذاری در بخش انرژی نسبت به سال قبل با کاهش 400 میلیارد دلاری همراه باشد. بخش بزرگی از این کاهش سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز خواهد بود که پیش از این هم نسبت به سال گذشته با کاهش 32 درصدی در سرمایه‌گذاری مواجه بودند. در بخش برق نیز با کاهش 10 درصدی سرمایه‌گذاری مواجه خواهیم بود.
• تاثیر کرونا بر اقتصاد ایران
کاهش قیمت نه فقط به دلیل شیوع کرونا، بلکه به دلیل کاهش تقاضای نفت حاصل از جنگ تجاری بین چین و ایالات متحده، ضربه بزرگی به اقتصاد کشورهای نفتی زده است. اقتصاد کاملا وابسته به نفت ایران نیز از تاثیرات منفی اپیدمی کرونا در امان نبوده است. با توجه به‌کاهش صادرات نفت ایران از 2.8 میلیون بشکه در روز (۲ سال پیش) به شرایط فعلی با چند صدهزار بشکه در روز، حتی قبل از شیوع اپیدمی کووید 19 هم مشکلات اقتصادی ایران آغاز شده بود. براساس پیش بینی صندوق بین المللی پول، رشد اقتصادی ایران در سال جاری منفی شش درصد خواهد بود. بانک جهانی هم این رقم را منفی 5.3 درصد پیش بینی کرده است.صندوق بین المللی پول می‌گوید تجارت خارجی ایران در سال ۲۰۲۰ با کاهش ۱۶ میلیارد دلاری به حدود ۷۰ میلیارد دلار خواهد رسید. بعد از خروج ایالات‌متحـده از توافق هستـه‌ای، ارزش ریـال بیش از ۵۰ درصـد کاهـش یافته است. تورم با شتاب فزاینده به ۴۰ درصد رسید و شرکت‌های بزرگ خارجی کشور را ترک کردند و براساس همین تخمین، اقتصاد ایران در سال گذشته 9.5 درصد کوچک‌تر شده است.
مسعود خوانساری نایب رئیس اتاق بازرگانی ایران در جلسه هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی ایران گفته بود: در سال ۹۷، رشد اقتصادی کشور ۵.۴- درصد و در سال ۹۸، ۶.۵- درصد بوده که اگر پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول در خصوص رشد اقتصادی برای ایران محقق شود تا پایان سال 99 در مجموع ۱۶ درصد اقتصاد کشور کوچک خواهد شد. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هم در گزارشی با عنوان «ارزیابی ابعاد اقتصاد کلان شیوع ویروس کرونا» می‌گوید: نتایج بررسی‌های این مطالعه نشان می‌دهد تحت سناریوهای مختلف بین 7.5 تا 11 درصد از ستانده اقتصاد در نتیجه شیوع ویروس کرونا کاهش خواهد یافت. همچنین بین 28۷0 تا 6۴3۱ هزار نفر از شاغلان فعلی، متأثر از شیوع ویروس شغل خود را از دست خواهند داد. مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش دیگر این گزارش می‌آورد: اقتصاد ایران در سال 1۳99از ابعاد مختلفی با مشکل کسری بودجه مواجه خواهد بود. حتی تا قبل از بروز مشکل شیوع ویروس کرونا نیز در گزارش‌هایی که درخصوص لایحه بودجه در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده بود، به مشکل کسری بودجه دولت پرداخته شده بود. اقتصاد ایران با کاهش شدید درآمدها مواجه شده و این در حالی است که هزینه‌ها نمی‌تواند متناسب با آن کاهش پیدا کند و همین موضوع باعث شده تا کسری بودجه پایدار، یکی از مهمترین معضلات اقتصاد ایران طی سال‌های آتی باشد.در این میان، شیوع بیماری کرونا و هزینه‌هایی که در پی دارد، مشکل کسری بودجه سال 1۳99را تشدید خواهد کرد.از سویی این مرکز در گزارش «بررسی ظرفیت‌های تولیدی کشور در مواجهه با ویروس کرونا و آثار شیوع این ویروس بر بخش‌های صنعت، معدن و پتروشیمی ایران» با توجه به افت قیمت نفت به دلیل کاهش تقاضا در اثر شیوع کرونا، می‌نویسد: درآمد صنعت پتروشیمی در سال 1399حدود 30درصد کمتر از درآمد آن در سال 1398خواهد بود. کاهش مقدار فروش محصولات پتروشیمی به سایر کشورها، می‌تواند به‌منزله از دست دادن بازارهای صادراتی باشد که بازپس‌گیری سهم بازار از کشورهای جایگزین شده در شرایط موجود مشکل خواهد بود.
• کرونا و رشد اقتصادی جهانی
هنوز چشم انداز روشنی بر پایان بیماری کووید 19 دیده نمی‌شود. جهان واقعه‌ای عجیب در تاریخ خود را تجربه کرده است. بشر به این نتیجه رسیده است که دشمنی که همیشه منتظر حمله است می‌تواند دشمنی باشد که هیچ کدام از سرمایه‌گذاری‌هایش در بخش تسلیحات نظامی توان مقابله با آن را نداشته باشد. صندوق بین‌المللی پول در گزارش روز چهارم تیرماه پیش‌بینی کرد که رشد اقتصادی جهان در سال ۲۰۲۰ منفی ۴.۹ درصد باشد. در گزارش فصلی قبلی این نهاد که ماه آوریل منتشر شد، پیش‌بینی شده بود که رشد اقتصادی جهانی منفی سه درصد خواهد بود. بدین ترتیب، در حالی که ویروس کرونا به‌صورت چشم‌گیری در حال شیوع است، انتظار می‌رود رشد اقتصادی جهان بسیار بدتر از آن چیزی باشد که چند ماه قبل برآورد می‌شد.
بر اساس همین گزارش، در مجموع اقتصاد کشورهای تولید کننده نفت به طور متوسط رشد منفی ۸.۴ درصدی را تجربه خواهد کرد. تاثیر منفی کرونا بر اقتصاد جهانی بسیار بیشتر از آن چیزی است که قبلا پیش‌بینی می‌شد. انتظار می رود شیوع کرونا در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ در مجموع ۱۲ تریلیون دلار زیان به اقتصاد جهانی وارد کند.