سعید ساویز . کارشناس انرژی
نفت خام، یک ترکیب پیچیده از مواد و هیدروکربنهای مختلف است که بر اساس نقطه جوش قابل جداسازی است. یکی از مهمترین محصولاتی که از پالایش نفت خام به دست میآید، سوخت برای موتورهای درونسوز است. موتورهای درونسوز، همان روشی که در اکثر وسایل نقلیه مورد استفاده قرار میگیرد و البته یکی از اصلیترین متهمان برای انتشار آلایندههای کربن در جهان است.
با بهوجودآمدن جنبشهای دوستدار محیط زیست در پی افزایش دما در جو کره زمین، توافقات الزامآوری در بین ملل جهان به امضا رسیده است که هدف آنها جلوگیری از انتشار آلایندههای کربن در جو زمین و کاهش روند گرمایش آن است. اگرچه با وجود شرایطی که برشمرده شد، تلاش برای استفاده از مدل دیگری از انرژی جهت استفاده بهعنوان نیروی پیشرانه در وسایل حملونقل شدت گرفته است؛ اما همچنان تولید و فروش سوخت یک صنعت بسیار پرسود و پولساز است. تفاوت فروش سوخت با فروش نفت خام در این است که سوخت را میتوان در هر جایی که بازار مصرف باشد، به فروش رساند اما نفت خام خردهفروشی ندارد.
یک نگاه به میزان تولید و صادرات بنزین در جهان بهسادگی نشان میدهد که هیچکدام از کشورهای عضو اوپک در زمره صادرکنندگان مهم و عمده بنزین در جهان نیستند. در اینجا این سؤال پیش میآید که چرا کشورهای تولیدکننده عمده نفت، کمتر سعی میکنند تا با احداث پالایشگاه به جای صادرات نفت خام به صادرات فراوردههای با ارزش افزوده بیشتر روی آورند؟ پاسخ قطعی به این سؤال اندکی دشوار است اما میتوان دراینباره گمانه زد و البته مرور سرنوشت کشورهای تولیدکننده نفت که از دیرباز قصد داشتند تا رو به صادرات فراورده به جای نفت خام بیاورند، نشان میدهد که این مسئله در تقابل با منافع مصرفکنندگان بزرگ بوده است. وضعیت عرضه و تقاضای نفت در این روزها نیز به گونهای است که مصرفکننده میتواند با فراغ بال عرضهکننده خود را به دلیل مازاد عرضه انتخاب کند. در واقع نگاهی به بزرگترین تولیدکنندگان بنزین در جهان نشان میدهد که اکثر آنها واردکنندگان عمده نفت خام هستند و با تبدیل نفت به فراورده سوختی در چرخه ایجاد ارزش افزوده محصولات آن شریک هستند.
کشور ما نیز به عنوان یکی از بنامترین صادرکنندگان نفت، همواره بر سر این سؤال مانده است که آیا باید نفت خام صادر کرد یا فراورده یا ترکیبی از هر دو بازار را تحت تأثیر قرار داد؟ در سال 2012 کشور ایران با دومیلیونو 300 هزار بشکه در روز یکی از صادرکنندگان عمده نفت خام به حساب میآمد اما علاوه بر اینکه صادراتی در فراورده نداشت، واردکننده بنزین نیز بود. در این سال کشور سنگاپور با 531 هزار بشکه صادرات بنزین در روز بر قله صادرات در جهان ایستاده بود یا هند که یکی از اصلیترین مشتریان ایران بود، 337هزار بشکه بنزین در روز صادر میکرد و رتبه چهارم را در باشگاه صادرکنندگان بنزین در جهان در اختیار داشت. چینیها با 68 هزار بشکه در روز در رتبه چهاردهم بودند. در زمینه صادرات سوخت جت نیز کره جنوبی که مشتری عمده میعانات گازی پارس جنوبی بود با 251 هزار بشکه در صدر باشگاه صادرکنندگان قرار داشت. هند با 101 هزار بشکه پنجم و ترکیه با 52 هزار بشکه در مقام هشتم حضور داشت. تحریمهای وارده بر واردات بنزین و تلاشهای داخلی در جهت ایجاد خودکفایی برای بنزین مصرفی به احداث ستاره خلیج فارس در ایران انجامید. ورود ستاره باعث شد تا ایران به باشگاه صادرکنندگان بنزین در جهان وارد شود. بر اساس برآورد شرکت مشاوره انرژی «فکتز گلوبال انرژی» ایران در سهماهه اول سال جاری میلادی (تقریبا زمستان سال قبل) روزانه ۸۴ هزار بشکه بنزین مازاد تولید کرده و این رقم در سهماهه دوم سال جاری میلادی (بهار امسال) به ۱۷۲ هزار بشکه رسیده است. اما اینکه ایران در کجای این نمودار ایستاده است، به متغیرها و عواملی داخلی بستگی دارد. اینکه مصرف داخلی با توجه به اینکه بار تأمین معیشت بخش قابلتوجهی از مردم ایران بر دوش صنعت حملونقل سنگینی میکند و با توجه به کیفیت بسیار پایین خودروهای تحمیلی داخلی و مصرف بالای آنها و همچنین ضعف شدید سیستم حملونقل عمومی تنها شبکه تولید و توزیع بنزین و فراورده است که روزبهروز رنجکش سوءمدیریت در کشور شده و ناچار است تا برای این افزایش افسارگسیخته حجم مصرف، ظرفیتسازی کند.
البته در روزهایی که صادرات ایران بهشدت تحت تأثیر تحریمهای آمریکا کاهش یافته است، عدویی مانند کووید 19 سبب خیر و علتی برای کاهش مصرف بنزین در داخل شده است که این موضوع خود شرایطی برای صادرات قابل توجه و ارزآوری برای اقتصاد کشور ایجاد کرده است.
اینکه در شرایط اقتصادی حال حاضر کشور، ایران خلاف رسم کشورهای تولیدکننده اوپک رو به تولید فراورده آورده و با توجه به ظرفیت صادرات مناسبی که در اطراف مرزهای ایران موجود است، ابتکار عمل را برای ارزآوری با صادرات بنزین به دست گرفته است، میتواند راهکار هوشمندانهای محسوب شود. در پایان باید گفت که انتظار میرود راهکار صادرات فراورده حتی بهعنوان یک راهکار میانمدت برای اقتصاد ایران قابل اتکا باشد.