روز گذشته اولین روز از کنگره نفت و انرژی با سخنرانی وزیر نفت برگزار شد. بیژن زنگنه که آخرین ماه‌های حضورش در وزارت نفت را می‌گذراند از مواردی سخن گفت که شاید اولین‌بار است بیان می‌شود؛ حضور اراده‌ای که نمی‌گذارد تولید نفت ایران بیش از 4 میلیون بشکه در روز افزایش یابد. این جمله از آنجایی متعجب‌کننده است که زنگنه بارها در نشست‌های خبری از افزایش تولید بلافاصله پس از لغو تحریم‌ها و رساندنش به پیش از تحریم گفته بود. با استناد به آمارهای بلومبرگ، پس از امضای برجام و تا پیش از خروج یکجانبه امریکا از آن، تولید روزانه نفت کشور، 3.8 میلیون بشکه در روز گزارش شده است.
با وجود اینکه سقف توان تولیدی نفت کشور در 10 سال اخیر، کمتر از 4 میلیون بشکه در روز بوده، صحبت‌های وزیر نفت در خصوص وجود افرادی با اختیارات فراقانونی که نمی‌گذارند نفت ایران به اندازه پتانسیل بالقوه خود، تولید داشته باشد، قدری عجیب به نظر می‌رسد.
40 سال تلاش برای عدم تولید بیشتر نفت
زنگنه در این نشست تاکید کرد آخرین نشستی خواهد بود که به عنوان وزیر نفت سخن می‌گوید. همان‌طور که بارها گفته بود، نمی‌خواهد در عرصه سیاست و وزیر باقی بماند. شاید به همین دلیل باشد که سخنانی بر زبان آورد که تاکنون درباره آنها سخن نگفته بود؛ اینکه «عده‌ای ۴۰ سال است تلاش می‌کنند که تولید نفت ایران از روزانه ۴ میلیون بشکه بالاتر نرود.» او در ادامه سخنان خود نیز ضمن تایید این موضوع که «این عده» موفق بوده‌اند، افزود: « با مجلس و دستگاه‌های زیادی کار و سعی کردند افراد زیادی را از هستی ساقط کنند تا نگذارند تولید نفت ایران از ۴ میلیون بشکه در روز بالاتر رود.»
هر چند سماجت‌ها برای وادار کردن وزیر به توضیح بیشتر نتیجه نداد و او در نهایت «عوامل غیبی» را عامل مهم عدم افزایش تولید نفت ایران معرفی کرد. وزیر نفت در ادامه نیز اشاره کرد که وجود این عوامل غیبی در دولت بعدی نیز ادامه خواهد داشت، چراکه «آنها اراده‌ای قوی دارند و البته اراده آنها نیز الزاماتی دارد که نمی‌گذارد تولید افزایش یابد.»
زنگنه در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت و ضرورت افزایش ظرفیت تولید نفت اشاره کرد و گفت: «ظرفیت خوب است، اما اگر قرار باشد پول نفت در بودجه هزینه شود مریض را مریض‌تر می‌کند اما اگر به صندوق توسعه برود می‌تواند درست مصرف شود؛ البته نباید صندوق توسعه را هم مرتب برای کارهای غیراقتصادی و غیرضروری با فشار نیش زد، بگذاریم همان روال عادی کار خود را انجام دهد.»
زنگنه در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اشاره به پیمان‌های آب و هوایی مانند کیوتو که می‌تواند حدی برای تولید کربن توسط هر کشوری باشد، گفت: « در صورتی که مانعی برای تولید نفت داشته باشیم، همانند آنچه در پروتکل کیوتو مدنظر است، در این صورت نمی‌توان نفت زیادی تولید کرد. تبعات آن نیز مختل شدن مراودات‌مان با دنیاست. بنابراین باید نفت تولید کنیم. چگونگی مصرف آن بحث دیگری است.»
رفتار سیاسی با مخازن‌های نفت نداشته باشیم
محمدعلی خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک ضمن تایید این موضوع که در زمان مسوولیتش به عنوان نماینده ایران، حرف‌های اینچنینی نیز شنیده بود، گفت: «این نگرش‌ها ناشی از این است که عده‌ای نگاه‌شان به نفت، سیاسی است.» خطیبی در توضیح جمله خود افزود: «در واقع افرادی که نگرش سیاسی به نفت دارند، بر این باروند که اگر روزانه 10 میلیون بشکه تولید داشته باشیم، قدرت سیاسی خواهیم داشت و در منطقه نیز نقش مهم‌تری ایفا می‌کنیم. در این صورت نمی‌توانستند کشور را به آسانی تحریم کنند. به همین دلیل باید تولید را افزایش داد و به 8 میلیون بشکه رساند تا حذف نفت ایران از بازارها و تحریمش عواقب و تبعاتی داشته باشد.»
نماینده سابق ایران در اوپک معتقد است این نگرش مختص افرادی است که می‌خواهند به صورت دستوری تولید نفت را افزایش دهند. در صورتی که این دستور با واقعیت‌ها سازگار نیست و ناشی از همان نگاه‌های سیاسی و نه فنی به نفت است. نباید با نفت این‌گونه برخورد کرد. باید نگاهی واقعی داشت. خطیبی بر این باور است برای پی بردن به توان تولیدی کشور باید میزان تولید چند ده سال اخیر را محاسبه کرد. او در ادامه افزود: « تمام دولت‌های پس از انقلاب امکاناتی که می‌توانستند، برای افزایش تولید در اختیار دستگاه‌های متولی قرار دهند، دادند. ولی تولید کشور در همین اعداد و ارقام است. نباید دیگران را مقصر دانست یا مواخذه کرد.» خطیبی در ادامه افزود: «استخراج و تولید نفت، بحثی تخصصی و فنی است. نمی‌توان آن را با آمال و آرزو پیش برد. توان مخازن را باید از متخصصان پرسید. حتی می‌توان از اظهارات اواخر دوران پهلوی نیز استفاده کرد. شاه در اواخر دوران سلطنتش گفته بود که با این روند تولید، ایران به زودی واردکننده نفت خواهد شد، چراکه توان و ذخیره مخازن تمام می‌شود. اگر تولید 6 میلیون بشکه‌ای آن زمان ادامه پیدا می‌کرد، واردکننده می‌شدیم.» به گفته خطیبی پس از انقلاب تولید نفت به محدوده صیانتی رسید. او در توضیح واژه صیانتی گفت: «به عنوان مثال تولیدی که می‌توانست تنها 10 سال جوابگوی نیازها باشد و پس از آن مخزن خالی شود، 40 سال است که ادامه دارد. این به خاطر نگرش صحیح و درستی است که مهندسان به آن داشته و دارند. نمی‌توان به مخازن در برهه کوتاهی فشار زیادی آورد در آن صورت افت تولید محسوس خواهد بود.» او در ادامه در خصوص عمر مفید مخازن گفت: « مخازن دو نیمه عمر دارند تا 40 سال در اوج هستند و پس از آن رو به افول می‌گذارد. زمانی که مخازن نفتی وارد نیمه دوم عمرشان می‌شود قطعا افول می‌کنند. اقدامات مهندسان این است که شیب افول و کاهش تولید مخازن را کاهش دهند.» او در ادامه افزود: «مخازنی که از آنها تولید می‌کنیم، قدیمی هستند و وارد نیمه دوم عمرشان شدند و روند نزولی تولید دارند. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که تولید دوبرابری داشته باشند. از مخازنی که قریب به 70 سال تولید می‌کنند، انتظار مخزنی جوان نباید داشت. روند تولید هر مخزن نفتی در هر کشوری به همین گونه است. برای تولید بیشتر باید ذخایر بیشتری کشف کرد.»
بر اساس گفته‌های خطیبی اگر قرار بر افزایش تولید بود، باید در سال‌های پس از برجام رخ می‌داد. اما در آن سال‌ها نیز بیشتر از 4 میلیون بشکه در روز تولید نمی‌شد. او در ادامه نیز افزود: «نگرش به تولید نفت باید واقع‌بینانه باشد و نه نگاه سیاسی. در شرایط فعلی نگاه‌ها به نفت این است که اگر بتوان دوبرابر سطح فعلی تولید کرد، پس تحریم‌ناپذیر می‌شویم. این «اگر»، بسیار بزرگ است که باید دید چگونه محقق می‌شود؟ مخازن فعلی که نمی‌توان تولید بیشتری داشته باشند و رو به افول هستند. مخازن جدید هم چند تا کشف شده است؟ باید به این موضوع اشاره کرد که مخازن نیز رفتار طبیعی دارند و زمانی که دچار افت تولید می‌شود، نهایتا می‌توان شیب افول را کندتر کرد. انتظارات از نفت باید منطقی باشد و در صورت تولید غیر صیانتی، در کوتاه‌مدت جوابگو خواهد بود و به شدت به مخزن آسیب می‌زند. از سوی دیگر تولید باید منطقی باشد، چراکه این ثروت به همگان اختصاص دارد.»
وجود فراقانونی‌ها
سیگنال‌دهی به حامیان تحریم
همواره یکی از انتقادات افراد به عملکرد وزارت نفت، میزان تولید بوده است. این عده معتقدند اگر تولید نفت ایران به عربستان؛ بزرگ‌ترین تولید‌کننده اوپک برسد، امکان اعمال تحریم‌های نفتی بر کشور ناممکن می‌شود، چراکه حذف 8 یا 10 میلیون بشکه نفت از بازار، علاوه بر تنش‌های بین‌المللی می‌تواند جهش‌های شدیدی در قیمت نفت ایجاد کند. اما به نظر می‌رسد اعدادی که ارایه می‌شود، با واقعیت‌ها و توان زیرساختی کشور قدری تفاوت دارد. حبیب‌الله بیطرف، معاون وقت وزیر نفت در امور مهندسی، پژوهش و فناوری در آبان سال 96 گفته بود که «توان تولید روزانه ۶ میلیون بشکه نفت خام از میدان‌های نفتی و تولید سالانه ۴۰۰ میلیارد مترمکعب از ذخایر گازی در ایران وجود دارد.» هر چند این ادعا پس از حضور غیراوپکی‌ها به رهبری روسیه در اوپک برای کاهش تولید و افزایش قیمت، تقریبا فراموش شد، چراکه در تمام مدت حضور غیراوپکی‌ها در نشست‌های اوپک، عملا افزایش تولید منوط به موافقت‌ها دوطرف است. بنابراین تولید ایران حتی با فرض لغو تمام تحریم‌ها نیز به 4 میلیون بشکه در روز می‌رسد. با کنار هم قرار دادن آمارهای بلومبرگ از تولید نفت ایران حتی در سال‌هایی که توافقات اوپک‌پلاس و کرونا وجود نداشت همچنین صحبت‌های کارشناسان به نظر می‌رسد صحبت‌های وزیر در واقع سیگنال‌هایی از وجود افرادی باشد که همچنان منافع خود را در پابرجا ماندن تحریم‌ها می‌بینند و برای آسیب‌پذیری کشور از هیچ کوششی دریغ نمی‌کنند. شاید بتوان ردپای این گروه را در آخرین نشست رییس‌جمهور با خبرنگاران در آذر سال جاری مشاهده کرد؛ جایی که روحانی تاکید کرد که «دولت نمی‌گذارد عده‌ای پایان تحریم را به تاخیر بیندازند و به یک دقیقه و یک ساعت تاخیر انداختن هم رضایت نخواهد داد.»