توسعه صنعت پتروشیمی همسو با اجرای اهداف اقتصاد مقاومتی و جلوگیری از خامفروشی، موجب افزایش سهم صادرات غیرنفتی و ارتقای درآمد ارزی کشور، تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دستی و ایجاد ارزشافزوده و اشتغال بیشتر، توسعه و بهبود قدرت اقتصاد کشور و رفاه عمومی مردم می‌شود. از بعد داخلی بررسی ارزش صنایع پتروشیمی از یکسو به‌عنوان صنایعی استراتژیک در فراهم سازی مواد اولیه سایر بخشها و از سوی دیگر با توجه بهوزن بالایی که این صنعت در تشکیل بازار سهام دارد؛ حائزاهمیت است. این صنعت ضمن تاثیرپذیری از تحولات برخی بازارها بهویژه بازار نفت، اثرات قابلملاحظهای برروی سایر بازارها بهویژه بازار مالی دارد.
قیمت سهام شرکت‌های پتروشیمی در بازار سهام، وابستگی زیادی به‌قیمت محصولات پتروشیمی و همینطور وابستگی زیادی به‌تغییرات قیمت نفت در بازارهای جهانی دارد. ضمنا این صنایع می‌توانند کانالی برای انتقال نوسانات قیمت جهانی نفت بر شاخص‌کل بازار سهام ایران باشند. به‌گزارش برخی منابع خبری و گفته‌های برخی مسوولان در سال ۱۳۹۹ با افتتاح ۱۷ طرح پتروشیمی جدید، کشور مرحله «جهش دوم» در صنعت پتروشیمی را پشت‌سر گذاشت و در سال ۱۴۰۰ آماده «جهش سوم» در این صنعت می‌شود. در جهش دوم پتروشیمی کشور ۲۷ طرح تعریف شده است که تا پایان سال۱۴۰۰ به‌بهره‌برداری خواهند رسید. از این تعداد ۱۷ طرح تا پایان سال ۱۳۹۹ به‌بهره‌برداری رسیده و ظرفیت صنعت را از ۶۶ میلیون تن فعلی به۹۰ میلون تن افزایش می‌دهد و پیش‌بینی می‌شود، این عدد در پایان سال۱۴۰۰ به‌ظرفیت ۱۰۰ میلیون تنی خواهد رسید و کشور به‌درآمد ۲۵ میلیارد دلاری دست پیدا خواهد کرد. هدف ایران حرکت از سهم ۲ درصدی ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی جهان، به‌سوی سهم تولیدی ۳/ ۶ درصدی است. همچنین هدف‌گذاری دولت آن است که در جهش سوم نیز، ظرفیت تولید تا ۱۳۳ میلیون تن در سال بالا برود و در کنار آن تنوع محصولات نیز بیشتر شود. در اقدامی امیدوارانه، وزارت نفت نیز توانست تولید گاز از میدان مشترک پارس‌جنوبی را از ۲۸۰ میلیون متر‌مکعب در سال ۱۳۹۲ به۷۰۰ میلیون متر مکعب در شرایط فعلی برساند که نشان‌دهنده افزایش ۴۲۰ میلیون متر‌مکعبی گاز از این میدان مشترک است.
عربستان؛ رقیب منطقه‌ای ایران
پیشتر مرکز پژوهش‌های مجلس طی یک بررسی پیش‌بینی کرده بود که عربستان با توجه به‌اقدامات مثبتی که در صنعت پتروشیمی خود انجام داده، در آینده می‌تواند جایگاه بهتری را در زمینه پتروشیمی نسبت به‌سایر کشورهای منطقه داشته باشد. صنعت پتروشیمی عربستان یکی از رقبای مهم منطقه‌ای پتروشیمی ایران محسوب می‌شود. به‌گزارش آن مرکز یکی از دلایل موفقیت صنعت پتروشیمی عربستان، وجود برنامه‌های پنج ساله برای توسعه صنعتی در این کشور و بالا بردن سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی تا حد ۷۰درصد و ایجاد شهرهای صنعتی جبیل و ینبع است که از جمله دستاوردهای این برنامه‌های پنج ساله بوده است. شرکت سعودی آرامکو، جبیل و ینبع و سابیک از جمله بازیگران مهم صنعت پتروشیمی این کشور هستند. به‌عنوان مثال، شهر صنعتی جبیل در این کشور میزبان ۱۶۰ شرکت صنعتی و بیش از ۷۰ هزار ساکن تمام‌وقت است. این شرکت به‌تنهایی بیش از ۷درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان را تشکیل می‌دهد. براساس گزارش مذکور، همچنین شرکت سابیک به‌عنوان یکی از صنایع مهم در پتروشیمی عربستان، در سال ۲۰۱۶ موفق به‌کسب رتبه چهارم در بین شرکت‌های شیمیایی جهان شده است. آرامکو در بین کمپانی‌های نفتی جهان دارای بالاترین حجم تولید و همچنین بالاترین میزان ذخایر نفتی است. شرکت آرامکو در سال ۲۰۱۶ به‌طور متوسط روزانه ۵/ ۱۰ میلیون بشکه نفت تولید کرده است. اما یکی از ویژگی‌های صنعت پتروشیمی عربستان، وجود مشوق‌های خوب برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی در این صنعت بوده و روند ورود شرکت‌های مختلف برای سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی این کشور تسهیل شده است. از جمله آنکه شرکت‌های مهمی مانند شورون‌فیلیپس، داو و سامیتومو در صنعت پتروشیمی این کشور حضور دارند. توجه به‌صنعت پتروشیمی یکی از برنامه‌های سعودی‌ها بوده و قصد دارند سهم این صنعت از ۱۶درصد در سال ۲۰۱۵ را به۵۰ درصد در سال ۲۰۳۰ برسانند. در عربستان سازمان خاصی تحت‌عنوان اداره سرمایه‌گذاری عمومی عربستان سعودی (سقیا) تاسیس شده تا به سرمایه‌گذاران خارجی در فرآیند اخذ مجوزها و سایر اقدامات کمک کند. همچنین به سرمایه‌گذاران خارجی در مورد ثبت و راه‌اندازی کسب‌و‌کار آنها تا ۳۰ روز بعد از ارائه درخواست، تضمین داده می‌شود. صادرات مواد شیمیایی و پلاستیک در سال ۲۰۱۶، حدود ۶۰ درصد از صادرات غیرنفتی این کشور را به‌خود اختصاص داده است. در حال‌حاضر عربستان‌سعودی قصد دارد با برنامه‌های افزایش تولید داخلی و خارجی و گسترش صادرات خود، طی چند سال آینده به‌یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی پتروشیمی تبدیل شود. اجرای این برنامه‌ها با چشم‌انداز سعودی ۲۰۳۰ این کشور همسو است که یک طرح دولتی برای کاهش وابستگی عربستان به‌نفت، متنوع‌سازی اقتصاد آن و توسعه بخش‌های خدمات عمومی است.
هدف اصلی این طرح، ایجاد شرایط برای توسعه صنعت پتروشیمی عربستان و افزایش رقابت آن در صحنه بین‌الملل است. این اهداف از طریق افزایش قابل‌توجه صادرات محصولات پتروشیمی سعودی‌ها به‌بازارهای خارجی محقق خواهد شد. اواخر سال ۱۳۹۸ سعودی‌ها بیش از ۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری جدید در صنایع پتروشیمی خود را در دستور کار قرار داده‌اند که شامل یک کارخانه پلی‌اکریل آمید و یک پروژه آمونیاک در منطقه الجبیل بوده است. این سرمایه‌گذاری، با همکاری ۵ شرکت خارجی یعنی باسف آلمان، رویال داچ‌شل، میتسویی ژاپن، SNF فرانسه و گروه متالورژی پیشرفته هلندی AMG صورت گرفته است. این سرمایه‌گذاری، علاوه‌بر توسعه بخش بالادستی پتروشیمی عربستان، نگاهی هم به‌توسعه تکمیلی در این بخش در صنایع میان‌دست و پایین‌دست دارد. مجتمع جدید پتروشیمی عربستان، سالانه یک‌میلیون و ۱۵۰ هزار تن اتیلن، ۸۵۰ هزار تن پروپیلن و ۴۰۰ هزار تن آروماتیک، سوخت و مشتقات را در منطقه جبیل تولید خواهد کرد. انتظار می‌رود این مجتمع جدید پتروشیمی تا سه ماهه چهارم سال ۲۰۲۵ به‌بهره‌برداری برسد. با توجه به‌موارد فوق‌الذکر، نباید رقیب را دست‌کم گرفت و رشد سعودی‌ها در صنعت پتروشیمی را تنها به‌داشتن نفت و گاز نسبت داد. احداث مجتمع صدرای سعودی‌ها در منطقه الجبیل با سرمایه ۲۰میلیارد دلاری، از مهم‌ترین طرح‌های پایین‌دستی خاورمیانه است. در این مجتمع، ۲۵واحد تولیدی قادر به‌تامین مواد‌اولیه مورد‌نیاز در بخش‌های مهم صنعتی نظیر صنایع خودرو‌سازی، الکترونیک، نساجی، دارو‌سازی، ساختمان و صنایع کشاورزی و زمینه‌ساز ایجاد اشتغال در این کشور هستند.
محمد نریمان‌فرد
تحلیلگر اقتصادی حوزه نفت و گاز و پتروشیمی