جواد قیصریان‌فرد
کارشناس حوزه پتروشیمی
با گذشت نزدیک به۶۰ سال از پیدایش صنعت استراتژیک پتروشیمی در کشور و به‌رغم دستاوردهای قابل‌توجه در حوزه‌های تولید، صادرات و اشتغال در این صنعت، هنوز نقاط ضعفی وجود دارد که باید برای رفع آنها و تحقق مطلوب اهداف پیش‌بینی شده تدابیری اندیشیده شود. تجزیه و تحلیل روند توسعه صنعت پتروشیمی کشور نشان می‌دهد که این صنعت فاقد بدیهی‌ترین اصل توسعه، یعنی اصل توازن در معماری زنجیره ارزش است. این ناهمگونی در تولید محصولات پتروشیمی که ناشی از عواملی همچون دسترسی به‌خوراک ارزان، فقدان استراتژی و برنامه‌ریزی صحیح از سوی وزارت نفت و نیز خصوصی‌سازی صنعت پتروشیمی و واگذاری‌های شتاب‌زده و بعضا بدون ضابطه واحدهای پتروشیمی است؛ منجر به‌جهت‌گیری غالب توسعه این صنعت به‌سمت احداث و توسعه واحدهای بالادستی نظیر اوره و آمونیاک، متانول و مواردی از این دست با تناژ بالا، ارزش افزوده و اشتغالزایی پایین و عدم‌توجه به‌توسعه مناسب و به‌روز صنایع پایین‌دستی پتروشیمی شده است. ادامه روند کنونی عواقب وخیمی را برای صنعت پتروشیمی به‌دنبال خواهد داشت که از عمده‌ترین این پیامدها، کسب ارز
جایگاه ایران در صنعت پتروشیمی دنیا
بر اساس گزارش انجمن صنعت شیمیایی اروپا (CEFIC)، ارزش فروش محصولات شیمیایی و پلیمری صنعت پتروشیمی در جهان در سال۲۰۲۰ حدود ۶۷/ ۳ تریلیون یورو بوده است. در این میان، کشور چین که از حیث منابع نفت و گاز متعارف در حد رقابت با کشوری نظیر ایران نیست، با تولید محصولات پتروشیمی به‌ارزش ۱۴۴۸ میلیارد یورو به‌تنهایی بیش از ۴۰درصد از کل ارزش مواد شیمیایی و پلیمری دنیا را از آن خود کرده است. کل سهم فروش منطقه آمریکای‌شمالی و اتحادیه اروپا به‌ترتیب با ۵۴۳ میلیارد یورو و ۵۰۵ میلیارد یورو بر روی هم کمتر از۳۰درصد است. بر اساس همین گزارش، کشورهای چین، ایالات‌متحده و آلمان رتبه اول تا سوم شاخص ارزش فروش محصولات شیمیایی و پلیمری دنیا را در اختیار دارند و جایگاه چهارم تا دهم این رده‌بندی به‌ترتیب در اختیار کشورهای ژاپن، کره‌جنوبی، هند، فرانسه، تایوان، روسیه و ایتالیا است. در این رده‌بندی کشور عربستان رقیب اصلی صنعت پتروشیمی ایران در منطقه خاورمیانه، با حدود ۴۹میلیارد دلار و سهمی ۳/ ۱ درصدی در رتبه سیزدهم جهان قرار دارد. این در حالیست ارزش کل فروش محصولات تولیدی کشورمان که دارای بیشترین ذخایر منابع نفت و گاز قابل‌برداشت در دنیا است با وجود تولید ۵/ ۲درصد وزنی از محصولات پایه جهان، حدود ۷/ ۱۵ میلیارد دلار است.
مقایسه این عدد با کشورهای برتر و سهم ۴/ ۰درصدی از بازار جهانی و کسب جایگاه دوم منطقه، یازدهم آسیا و بیست و هفتم دنیا در این حوزه نه‌تنها حکایت از فاصله قابل‌توجه با کشورهای پیشرو و پایین‌بودن ارزش هر تن کالای تولیدی صنعت پتروشیمی کشور دارد، بلکه با روند کنونی توسعه این صنعت، تحقق برنامه‌های مشخص‌شده در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ یعنی دستیابی به‌جایگاه اول منطقه از لحاظ ارزش تولید مواد و کالاهای پتروشیمی و کسب سهم ۲/ ۶درصد از کل تولید محصولات پتروشیمی دنیا را ناممکن می‌سازد، زیرا با اجرایی‌شدن برنامه‌ها در پایان جهش سوم صنعت پتروشیمی در پایان سال ۱۴۰۴، بنا به‌گفته مدیران شرکت صنایع پتروشیمی ارزش فروش محصولات پتروشیمی به‌حدود ۳۷میلیارد دلار خواهد رسید که حتی این میزان درآمد هم از ارزش محصولات تولیدی حال‌حاضر صنعت پتروشیمی عربستان کمتر خواهد بود.
در دنیای امروزی واقعیت این است که حجم تولید محصولات پایه متان، اتان‌محور و حتی محصولات پلیمری نظیر اتیلن، پلی‌اتیلن‌ها، پروپیلن، پی‌وی‌سی، پلی‌استایرن و... با وجود پیشرفت‌های انجام گرفته و خلق دانش فنی، لایسنس و تکنولوژی‌های برتر تولید هم دیگر ملاک توسعه این صنعت ارزش‌آفرین نیست. کشورهای صاحب دانش و پیشرو به‌جای ظرفیت نصب‌شده، با رویکرد تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی در قالب پارک‌های شیمیایی و پتروشیمیایی اقدام به‌حداکثرسازی ارزش افزوده از مواد خام و پایه پتروشیمی کرده‌اند.
در این کشورها، دولت‌ها با ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای پارک شیمیایی در مناطق مستعد و اعمال مشوق‌های گسترده اقتصادی، زمینه سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی در پایین‌دست واحدهای پالایشی و پتروپالایشی را فراهم آورده‌اند. این کشورها با ارتقای ویژگی‌های نوآورانه با کمترین هزینه موفق به‌تولید محصولات متنوع و ارزشمند با کاربری خاص و نهایی شده‌اند و ضمن کسب بیشترین درآمد و اشتغالزایی بالا و پایدار در این حوزه؛ به‌رغم اینکه فاقد منابع هیدروکربوری نفت و گاز قابل‌توجه هستند، به اصلی‌ترین تولیدکنندگان و بازیگران مواد پلیمری و پتروشیمی جهان بدل شده‌اند. بی‌تردید درک صحیح از شناخت و ضرورت وجود پارک‌های شیمیایی نقش بسزایی در سرعت بخشیدن به‌احداث این پارک‌ها در سطح کشور در جهت استفاده بهینه از محصولات تولیدی صنعت پتروشیمی و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بیشتر دارد و اولین گام در این مسیر، آشنایی هرچه بیشتر با کشورهای موفق در این حوزه است که در ادامه به‌صورت مختصر به‌چند نمونه اشاره می‌شود.
تجربه جهانی پارک‌های شیمیایی
صنعت شیمیایی آلمان با رتبه نخست اروپا و چهارم جهان، دارای ۶۰ پارک شیمیایی در قالب ۵منطقه شیمیایی بزرگ با تخصص و کارکردهای متفاوت در قلب اروپا است. در این کشور پارک‌های شیمیایی طیف گسترده‌ای از خدمات با بهترین کیفیت، از مدیریت پسماند گرفته تا فعالیتهای گمرکی را به‌اهالی صنایع شیمیایی ارائه می‌دهند و از این طریق توانستهاند بستری مناسب برای همکاری و هماهنگی بین تولیدکنندگان مواد شیمیایی، پتروشیمیایی و تامین‌کنندگان زیرساخت‌ها، خدمات و دیگر عوامل از جمله مواد اولیه فراهم کنند. به‌عنوان مثال، در پارک شیمیایی لورکوزن به‌مساحت ۴۷۰ هکتار، بیش از ۵هزار ماده شیمیایی و دارویی تولید می‌شود و حدود ۳۰ هزار نفر مشغول به‌فعالیت هستند. شرکت باسف یک پارک شیمیایی در منطقه کلان‌شهر
یراین- نکار آلمان احداث کرده که در این پارک صنعتی به‌صورت همزمان ۸۰ هزار نفر کار می‌کنند که این میزان حتی از اشتغال کل مجتمع‌های پتروشیمی در حال بهره‌برداری صنایع پتروشیمی ایران بیشتر است. صنعت پتروشیمی این کشور سالانه حدود ۱۶۸ میلیارد دلار درآمد دارد و با ۱۱۶ میلیارد دلار صادرات پس از آمریکا، دومین صادرکننده بزرگ مواد شیمیایی دنیاست.
کره‌جنوبی با ایجاد سه‌هاب شیمیایی بزرگ به‌نام پارک‌های شیمیایی دائسان، یئوسو و اولسان حدود ۸ برابر صنعت پتروشیمی ایران درآمد دارد. به‌عنوان نمونه، پارک شیمیایی یئوسو با تولید ۳۰ محصول نهایی با ارزش افزوده بالا، دارای اشتغالزایی ۲۰ هزار نفری است و طبق داده‌های سال ۲۰۱۸، ارزش فروش داخلی محصولات آن ۷۵ میلیارد دلار و ارزش صادراتی آن ۳۱ میلیارد دلار بوده است.
پارک شیمیایی جزیره جورانگ هم از طریق تکمیل زنجیره پتروپالایشگاه‌ها، حدود ۳۰درصد از تولید ناخالص داخلی کشور سنگاپور، یعنی تقریبا ۱۳۰میلیارد دلار را تامین می‌کند و ارزش صادراتی معادل ۵۴ میلیارد دلار را برای این کشور به‌ارمغان می‌آورد. امروزه بسیاری از شرکت‌های بزرگ پتروشیمی دنیا همانند باسف (BASF)، بی‌پی(BP)، اکسون موبیل (ExxonMobil)، دوپونت (DuPont)، میتسوبیشی کمیکال (MitsubishiChemical) به‌منظور بهره‌گیری از مزایا و فرصت‌های بی‌شمار اقدام به‌سرمایه‌گذاری و احداث واحدهای متعددی در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی در این پارک کرده‌اند.
پارک شیمیایی آنتورپ در بندر آنتورپ بلژیک با مساحت بیش از ۳۶۰۰ هکتار بزرگ‌ترین مجموعه یکپارچه پتروشیمی اروپا و دومین مجتمع بزرگ پتروشیمیایی دنیا بعد از هوستون تگزاس آمریکا است؛ اما از نظر تعدد و تنوع تولید، با تولید حدود ۳۰۰ نوع محصول مختلف حتی از پارک شیمیایی مذکور پیشی گرفته است. این پارک ۵ واحد پالایشگاه بزرگ نفتی و ۴ واحد کراکینگ دارد، همچنین دارای مقام نخست تولید اتیلن، پروپیلن و بوتادین در اروپا است. تنوع و گستردگی خدمات، این پارک را به‌بزرگ‌ترین مرکز دپوی پتروشیمی، یکی از پایگاه‌های مهم اقتصادی و تجاری در قاره اروپا و مرکز مهم فعالیت ۷ شرکت از ۱۰ شرکت بزرگ پتروشیمی دنیا همانند باسف و دیگران تبدیل کرده است.چین نیز در حال‌حاضر حدود ۶۸۰ پارک شیمیایی در سه سطح ملی، منطقه‌ای و شهری در مناطق مختلف به‌خصوص در استان‌های شاندونگ، جیانگ‌سو، یوننان، هوبئی و لیائونینگ دارد. این کشور به‌دلیل نقش مهم این پارک‌ها در رونق صنایع پتروشیمی و رشد اقتصاد ملی و منطقه‌ای، اقدام به‌تاسیس کمیته کار پارک شیمیایی (CPCIF) با هدف ایجاد هماهنگی، یکپارچه‌سازی، ارتقای بهره‌وری و نظارت بر عملکرد پارک‌ها کرده است. جالب اینکه این کمیته دارای شعار «یک پارک شیمیایی در سطح جهانی یک روح است، یک اکوسیستم ارگانیک، نه یک گردهمایی ساده شرکت‌ها» است. در میان کشورهای منطقه خاورمیانه، عربستان‌سعودی سه پارک پتروشیمی الجبیل، راس‌النور و ینبوع را دارد. پارک شیمیایی و پلاستیکی PlasChem با مساحت بیش از ۱۲کیلومتر‌مربع به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های شیمیایی جهان در منطقه الجبیل، با هدف توسعه صنعت پتروشیمی مبتنی بر تنوع سبد محصولات با ارزش بالا است. خوراک این پارک از پتروشیمی‌های صداره و پترورابغ تامین می‌شود و این پارک ضمن بومی‌کردن فناوری و ساخت محصولات جدید با کاربرد نهایی، در حدود۲۰هزار نفر اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم نقش داشته است. امروزه بیش از نیمی از سرمایه‌گذاری خارجی عربستان‌سعودی روانه این پارک صنعتی می‌شود.
راهکار توسعه صنعت پتروشیمی در ایران چیست؟
نگاهی به‌وضعیت کشورهای فوق، در وهله نخست ظرفیت بالای درآمدزایی چند ۱۰ میلیارد یورویی و اشتغالزایی پایدار حوزه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و از سویی دیگر سیاست یکسان آنها برای موفقیت در تولید محصولات با ارزش افزوده پتروشیمیایی، با رویکرد تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی از طریق توسعه پارک‌های شیمیایی ذیل پتروپالایشگاه‌ها را نشان می‌دهد. چنین مدلی هنوز در ایران به‌رغم داشتن موقعیتی راهبردی برای ایجاد پارک‌های شیمیایی به‌دلیل برخورداری از مزایای دسترسی به‌منابع خوراک ارزان، وجود واحدهای پالایشگاهی و مجتمع‌های پتروشیمی متعدد، بازار، زیرساخت‌های صادراتی، آبراه‌های بین‌المللی و منابع آبی، متاسفانه به‌صورت جدی مورد استفاده و بهره‌برداری قرار نگرفته است.
با وجود تفاوت در اندازه، سطح پیچیدگی، مالکیت و مدیریت پارک‌های شیمیایی در کشورهای مختلف، به‌دلایلی چون دسترسی به‌بازار هدف (داخلی یا خارجی) یا توسعه بازار‌محور یا فناوری‌محور، باید توجه داشت که همه آنها از یک مدل پیروی می‌کنند. پارک‌های شیمیایی شامل مجموعه‌ای مرتبطی از شرکت‌ها یا واحدهای تولیدی، خدماتی و مراکز تحقیقاتی وابسته به‌آنها هستند که در یک محدوده جغرافیایی با زیرساخت‌ها و امکانات مشترک، با هدف ایجاد ارزش اقتصادی بالاتر تحت‌حمایت مستقیم یا غیرمستقیم دولت قرار می‌گیرند. این پارک‌ها عموما با یک واحد مادر پتروپالایشگاه یا واحد بالادست پتروشیمی آغاز می‌شوند و در زنجیره ارزش تا دو یا سه لایه که یک پیوستگی و همگنی بین واحدها وجود دارد، ادامه می‌یابند. این رویکرد تمرکز و تجمیع واحدهای شیمیایی، موجب تبادل جریان‌های مواد بین واحدها، تامین خوراک پایدار و استفاده از خدمات و زیرساخت‌های مشترک می‌شود. در این پارک‌ها علاوه بر وجود زنجیره تولید مواد مختلف میانی و نهایی، امر آموزش و تحقیقات، جهت‌دهی روند تحقیقاتی به‌سمت نیازهای صنعتی و توجه به‌توسعه و مدیریت فناوری که کارکردهای اصلی پارک‌های تحقیقاتی و فناوری است، محقق می‌شود. افزایش توان رقابتی بنگاه از طریق کاهش هزینه‌ها، دستیابی سریع و ارزان به‌خوراک از طریق ارتباط و نزدیکی واحدها، سرعت بالای استقرار و راه‌اندازی فعالیت‌ها در پارک، سودآوری و ارزش‌افزوده بالا، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی، امکان رقابت مثبت و هم‌افزایانه صنعتی و تجاری بین شرکت‌های موجود در پارک، ایجاد ارتباطی هدفمند و نتیجه‌گرا بین صنعت و دانشگاه، جذب و استخدام متخصصان بومی منطقه از دیگر مزایای پارک‌های شیمیایی است.
همان‌طورکه کشورهای موفق در این حوزه توانستهاند با ایجاد شهرک و پارک‌های پتروشیمی، به‌اهدافی نظیر تکمیل زنجیره ارزش، کسب درآمدهای چند میلیارد یورویی و اشتغال‌آفرینی پایدار و مولد دست پیدا کنند، در کشور ما نیز با رویکرد احداث پارک‌های شیمیایی می‌توان بخش زیادی از مسائل صنعت پتروشیمی از قبیل معماری نامتوازن زنجیره ارزش، مشکل تامین خوراک واحدهای پایین‌دست، پراکندگی و جانمایی نادرست و همچنین عدم‌تکمیل زنجیره ارزش را حل کرد. با توجه به‌اهمیت موضوع احداث و توسعه پارک‌های شیمیایی، لازم است وزارت نفت با همکاری سایر نهادها و بخش‌های مرتبط دولتی مثل وزارت صمت، وزارت کشور و سازمان برنامه و بودجه با رفع خلأهای مدیریتی و برنامه‌ریزی و با انتخاب مسیری درست و فراهم‌آوردن فرصت‌های سرمایه‌گذاری ارزشمند برای بخش خصوصی، در مسیر ریل‌گذاری و تسهیل توسعه پارک‌های شیمیایی قدم بردارند.
باید توجه داشت موفقیت در این عرصه نیازمند ظرافت در برنامه‌ریزی، کار مطالعاتی و کارشناسی حرفه‌ای، پرهیز از اتخاذ تصمیمات نسنجیده و فاقد پشتوانه کارشناسی، شناسایی مناطق مستعد از طریق آمایش سرزمین، دقت در انتخاب محصولات قابل تولید و بهره‌مند از جذابیت بازار، تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری و تلاش در جهت جذب سرمایه‌ها، برقراری ارتباط با پارک‌های صنعتی موفق خارجی و همکاری با آنها در جهت استفاده از تجارب چندین ساله این پارک‌ها و از همه مهم‌تر نیازمند پیگیری و عزم جدی دولت و مجلس است. خوشبختانه با توجه به‌نگاه مثبت دولت سیزدهم به‌توسعه صنایع پایین‌دست و تاکید مهندس اوجی، وزیر نفت مبنی بر لزوم توسعه پارک‌های شیمیایی و پتروشیمیایی جهت توسعه صنایع تکمیلی کشور امید است با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری درست و حمایت تمامی عوامل موثر، شاهد تکمیل زنجیره ارزش و توسعه بهینه صنعت پتروشیمی و در نهایت رشد و شکوفایی این صنعت و کسب حداکثر درآمدزایی و اشتغالزایی در کشور باشیم.