پنجره‌ای به آینده

سال گذشته میلادی با گسترش بیماری کووید تقاضای جهانی انرژی ۴% کاهش یافت، اما در این میان تنها یکی از بخش‎های بازار برق به رشد خود ادامه داد. طبق اعلام آژانس بین‌المللی انرژی IEA، سال گذشته تولید انرژی الکتریکی از منابع تجدیدپذیر در جهان بیشترین رشد خود را در دو دهه اخیر تجربه کرد. در این سال ظرفیت تولید انرژی تجدیدپذیر ۴۵% افزایش یافته و به ۲۸۰هزار مگاوات رسید. رقمی که بیشتر از کل ظرفیت تولید برق کشور آلمان و ۵/۳ برابر ظرفیت ایران است. این افزایش از طریق مزارع بادی و خورشیدی جدید بوده و چین در مسیر تبدیل شدن به اولین ابرقدرت برقی جهان بیشترین سهم را به خود اختصاص داد. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی می‌کند در چند سال پیش رو روند صعودی استفاده از انرژی تجدیدپذیر ادامه یابد. البته رشد انرژی تجدیدپذیر در گرو تامین موادمعدنی مورد نیاز برای ساخت توربین‌های بادی، پانل‌های خورشیدی، باطری و سایر تجهیزات است، عناصری چون نیکل، کبالت، لیتیوم، مس و برخی فلزات کمیاب دیگر.

آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، در سخنرانی خود در افتتاحیه ۷۶مین نشست مجمع عمومی این سازمان اعلام کرد چنانچه قرار باشد جهان به اهداف خود در ارتباط با جلوگیری از گرمایش کره زمین برسد، ضروریست تا سال ۲۰۳۰ میلادی، میزان پخش گازهای آلاینده ۴۵درصد کاهش یابد. با توجه به اهمیت جلوگیری از گرمایش کره زمین، بخش انرژی تجدیدپذیر در سالهای اخیر گسترش قابل توجهی یافته است. از طرف دیگر جهان تا نیمه قرن جاری میلادی به سمت استفاده بیشتر از انرژی الکتریکی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی پیش رفته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ میلادی سهم برق از سبد انرژی جهان به دو برابر افزایش یابد. هم چنین ۳/۲ برق مصرفی جهان از طریق مزارع بادی و خورشیدی تامین خواهد شد.

در اوایل تابستان سال جاری، آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرد توسعه سریع انرژی تجدیدپذیر و خودروهای برقی در دهه جاری میلادی قادر خواهد بود آلایندگی ناشی از بخش انرژی را به میزان ۷۰درصد کاهش دهد. لیکن برای پیمودن این مسیر باید در دهه جاری ظرفیت مزارع بادی و خورشیدی چهار برابر افزایش یابد. همچنین ضروریست سهم خودروهای برقی از حدود ۵درصد فعلی به ۶۰درصد برسد. سرمایه‌گذاری سالیانه در انرژی پاک باید تا سال۲۰۳۰ به ۴ تریلیون دلار یعنی سه برابر مقدار متوسط آن در ۵ سال اخیر افزایش یابد. بدین ترتیب پیش‌بینی می‌شود تا پایان دهه جاری میلادی، تقاضا برای مواد اولیه مورد نیاز ساخت تجهیزات حدود ۷ برابر شود.

واقعیت این است که تنها به دلیل قابلیت رقابت اقتصادی مزارع بادی و خورشیدی و خودروی برقی نمی‌توان این تجهیزات را به هر میزان که در بازار تقاضا وجود داشته باشد تولید کرد. تولید انبوه این تجهیزات نیازمند تامین مقادیر قابل توجهی مواد اولیه است. تنها در مدت یکسال قیمت جهانی لیتیوم دو برابر و مس ۷۰درصد افزایش یافته است.

در نگاه اول تولید انرژی از خورشید و باد به‌جای رفتن به اعماق زمین برای دستیابی به نفت و گاز بسیار جذاب به‌نظر می‌رسد. لیکن تولید مقدار قابل توجهی انرژی از باد و خورشید نیازمند استخراج میلیونها تن مواد معدنی است. در تولید باطری عناصری چون کبالت، لیتیوم و نیکل و در ساخت آهن‌رباهای مورد استفاده در ژنراتور نئودیمیوم و سایر مواد کمیاب استفاده می‌شود. رگ حیاتی اقتصاد سبز نیز به مس وابسته است. در مقایسه با منابع نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی معادن مورد نیاز صنایع انرژی تجدیدپذیر و باطری در مناطق محدودی قرار دارند. در حال حاضر بخش قابل‌توجهی از این معادن در اختیار شرکتهای چینی قرار دارد. نکته‌ای که در گزارش مربوط به زنجیره تامین که در تاریخ ۸ ژوئن سال جاری توسط کاخ سفید انتشار یافت به عنوان یک تهدید به آن اشاره شده است.

BMI، یک مرکز تحقیقاتی در زمینه مواد معدنی، اخیراً اعلام کرد که در نیمه دوم دهه جاری تقاضای جهانی لیتیوم دو برابر عرضه خواهد بود. چنین کمبودهایی می‌تواند روند کاهش هزینه باطری خودروهای برقی را متوقف و یا حتی برعکس کند. هزینه باطری نسبت به سال ۲۰۱۲ به میزان ۸۳درصد کاهش یافته است. بدین ترتیب ادامه توسعه باطری خودروهای برقی در گرو قیمت مواد معدنی است. در فوریه سال جاری، ایلان ماسک، مدیر تسلا اعلام کرد بزرگترین نگرانی وی برای افزایش تولید خودروی برقی دسترسی به نیکل است و به دنبال آن است که بتوان در ساخت کاتد مورد استفاده در باطری به‌جای نیکل از آهن استفاده کرد.

در چندسال اخیر جهان شاهد رشد فزاینده انرژی تجدیدپذیر بوده به‌طوریکه در حال حاضر ۱۱درصد از کل انرژی الکتریکی مصرفی جهان توسط مزارع بادی و خورشیدی تامین می شود.کارشناسان براین نکته اتفاق نظر دارند که در چند دهه پیش رو استفاده از انرژی تجدیدپذیر و خودروهای برقی با شتاب هر چه بیشتر ادامه خواهد یافت. یکی از چالش‌های اصلی در مسیر گسترش استفاده از انرژی تجدیدپذیر و خودروی برقی تامین مواداولیه به ویژه مواد کانی مورد نیاز است. برخی کشورها به ویژه چین با درایت تمام اقدامات لازم را برای تامین مواد کانی مورد نیاز به عمل آورده‌اند. بدین‌ترتیب موادی چون مس، نیکل، کبالت، لیتیوم و نئودیمیوم در سالهای آتی از اهمیت استراتژیک برخوردار خواهند بود.

ایران ۲/۴درصد ذخایر مس جهان را در اختیار داشته و هفتمین کشور از این نظر به‌شمار می‌رود. متاسفانه اطلاعات جامعی در ارتباط با منابع سایر عناصر اشاره شده موجود نیست و مسئولین مربوطه بدون اطلاع از روند جهانی هیچ اقدامی در راستای ارزیابی این منابع ارزشمند به عمل نیاورده‌اند. البته جای تعجبی نیست چون بیش از یک قرن است که اقتصاد کشور به منابع فسیلی یعنی نفت و گاز گره خورده و گویی این منابع قرار است جایگزین هرگونه فعالیت اقتصادی و خلاقیت مدیریتی شود.

وقت آن رسیده که پنجره‌ای به آینده گشوده و با توجه به تحولات پیش رو از جمله گذار انرژی و اقتصاد اقلیمی برای توسعه کشور برنامه‌ریزی کنیم. طولی نخواهد کشید که نفت، گاز و زغال سنگ جایگاه خود را در تامین انرژی الکتریکی جهان از دست داده و در اعماق زمین رها خواهد شد. گویی گردانندگان کشور حداقل ۲۰ سال از قافله جهان عقب مانده‌اند. هفته گذشته رئیس جمهور چین در همگامی با جهان در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد که این کشور دیگر هیچ نقشی در ساخت نیروگاه زغال سنگی در خارج از چین نخواهد داشت. در شرایطی که استفاده از زغال سنگ برای تولید برق آلاینده‌ترین روش بوده و جهان از آن روی گردانده است زمزمه‌هایی در مورد ساخت نیروگاه زغال سنگی در کشور شنیده می‌شود!

با گذشت بیش از یک قرن، اتکاء به درآمد حاصل از منابع فسیلی نتوانست کشور را در مسیر توسعه قرار دهد. وقت آن رسیده که چشمان خود را باز کنیم و با توجه به تحولات جهانی خود را برای سوار شدن بر قطار توسعه آماده کنیم.

کلام آخر آنکه چنانچه قرار باشد ذخایر مس و سایر فلزات و عناصری که در چنددهه آتی از اهمیت اقتصادی و استراتژیک قابل توجهی برخوردار خواهند بود، را مثل نفت و گازمان فروخته و نتوانیم مسیر توسعه را هموار کنیم، همان بهتر که این ذخایر را دست نخورده برای نسل‌های بعدی رها کنیم و امیدوار باشیم که نسل بعد پا را از گفتار فراتر نهاده و با کردار نیک کشور را از وضعیت فعلی رهانده و ملت را به رفاه برساند.