جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر با سرمایه‌‌گذاری‌های عظیمی که به کمک کشورهای دیگر و شرکت‌های بین‌المللی انجام داده، توانسته خود را به یکی از مهم‌ترین بازیگران بازار گاز منطقه و جهان تبدیل کند. اقتصاد این همسایه شمال‌غربی ایران، شدیدا به درآمدهای گازی وابسته است و این کشور با ساخت خطوط لوله استراتژیک در منطقه قفقاز، جایگاه خود را به‌عنوان تولیدکننده‌ای قابل‌اتکا تثبیت کرده و حالا به دنبال گسترش برنامه گازی تهاجمی مدنظر علی‌اف است. برنامه باکو برای سبقت گازی از ایران در منطقه، بازارهای کنونی تهران در آنکارا و بغداد را هدف قرار داده و در حال گسترش به‌سوی آسیای‌میانه از شرق و اروپا از غرب است.
سیطره باکو بر بازار گاز قفقاز جنوبی
جمهوری‌آذربایجان در منطقه قفقاز‌جنوبی به‌عنوان یک اقتصاد هر چند کوچک، در حال ظهور است و این رشد اقتصادی - نظامی خود را مدیون دلارهای گازی است که در سال‌های اخیر به این کشور روانه شده است. در واقع بیش از ۹۰درصد کل صادرات آذربایجان مربوط به بخش گازی است.
جمهوری‌آذربایجان به‌خوبی در سال‌های اخیر با استفاده از دیپلماسی گازی تهاجمی توانسته برای خود متحدان فراوانی دست و پا کند. خطوط لوله این کشور با تکیه بر منابع نفتی و گازی دریای خزر به دروازه‌ای استراتژیک برای امنیت انرژی در خطر اروپا تبدیل شده است. جمهوری‌آذربایجان دارای ۳خط لوله صادرات نفت‌خام است که بزرگ‌ترین آنها خط لوله ۱۷۶۸ کیلومتری مشهور باکو - تفلیس - جیحان (BTC) است که از طریق گرجستان، نفت و میعانات را به شهر جیحان واقع در استان آدانا ترکیه انتقال می‌دهد. این کشور دو خط لوله بسیار مهم صادراتی گاز نیز دارد که یکی از آنها خط لوله ۶۹۳ کیلومتری قفقاز‌جنوبی (SCP) است و گاز را به موازات خط لوله BTC، از میدان شاه‌دنیز به گرجستان و سپس ترکیه انتقال می‌دهد.
اهمیت این خط لوله آنجا است که به‌عنوان بخشی از خط ۴هزار کیلومتری کریدور گاز جنوبی محسوب می‌شود که با حمایت ایالات‌متحده آمریکا و با تشکیل کنسرسیومی به رهبری شرکت بی‌پی (BP) با هزینه‌ای ۴۰میلیارد دلاری ساخته شده است. آذربایجان در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۲/ ۹میلیارد مترمکعب گاز از طریق این خط لوله صادر کرد. آنگونه که دویچه‌وله می‌گوید؛ جمهوری‌آذربایجان همچنین در ۶ ماهه دوم سال ۲۰۲۰ صادرات نفت از مسیر روسیه به بازارهای اروپایی را از سر گرفته و قصد دارد امسال میزان صادرات طلای‌سیاه از این مسیر را به یک‌میلیون تن برساند.
استراتژی پیچیده گازی در منطقه
جمهوری‌آذربایجان همچنین صادرات نفت و گاز خود از طریق خطوط لوله گرجستان به مقصد ترکیه و اروپا را به‌شدت افزایش داده و به‌نظر می‌رسد از سه ماهه نخست سال‌جاری میلادی تاکنون دست‌کم ۵/ ۶ میلیارد مترمکعب گاز از فاز دوم میدان شاه‌دنیز صادر کرده است.
البته این تنها بخشی از استراتژی گازی دولت الهام علی‌اف برای افزایش قدرت جمهوری‌آذربایجان در منطقه قفقاز بوده است که باعث شده ترکیه وابستگی خود به گاز ایران را کاهش دهد. در سال‌های قبل، همواره انفجارهایی که حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) در بخش ترکی خط لوله گاز ایران به ترکیه ایجاد می‌کرد، باعث قطع جریان گاز صادراتی و ایجاد بحران در این کشور می‌شد.
در چنین شرایطی ترکیه که به دنبال افزایش نفوذ در قفقاز جنوبی بود، نگاه خود در زمینه تامین امنیت انرژی را به‌سوی دولت علی‌اف چرخاند. حالا جمهوری‌آذربایجان بخش عمده‌ای از گاز مورد نیاز ترکیه را با قیمتی بسیار ارزان‌تر از بهای بازار اروپا تامین می‌کند و در عوض از طریق ترکیه به بازارهای اروپایی دسترسی پیدا کرده است. دیپلماسی گازی جمهوری‌آذربایجان و خط‌لوله انتقال نفت و گاز این کشور، درآمدهای میلیارد دلاری برای متحدان استراتژیکی مانند ترکیه، روسیه و گرجستان ایجاد کرده و با ایجاد فرصت‌های تجاری برای این کشورها، روابطش را با آنان مستحکم‌تر کرده است. دیپلماسی پیچیده گازی جمهوری‌آذربایجان به مرحله‌ای رسیده که پس از جنگ ۴۴ روزه ناگورنو-قره‌باغ و در ماه مارس، خط لوله صادرات گاز روسیه به ارمنستان که از گرجستان عبور می‌کرد، به‌دلیل تعمیرات فوری از مدار خارج شد و جمهوری‌آذربایجان اینجا هم وارد میدان شد.
در آن زمان، با تلاش مقامات شرکت گازپروم روسیه و عقد قراردادی کوتاه‌مدت با شرکت ملی نفت و گاز جمهوری‌آذربایجان (سوکار)، گاز مورد نیاز ارمنستان را تنها چند‌ماه پس از جنگ تامین کرد.
دولت علی‌اف از سوی دیگر نیز اختلافات خود با ترکمنستان بر سر یک میدان مشترک نفتی و گازی در دریای خزر را پس از ۳ دهه حل کرده و به‌زودی نفت و گاز این میدان نیز به شبکه صادرات انرژی آذربایجان متصل می‌شود. البته این همکاری می‌تواند به جمهوری‌آذربایجان کمک کند تا دسترسی خود به آسیای میانه و در بلندمدت به شرق دور و چین را هم تقویت کند و این کشور احتمالا نیم‌نگاهی به بازارهایی مانند ازبکستان، مغولستان و چین هم خواهد داشت. آنها همچنین به دنبال آن هستند تا از طریق خط لوله استراتژیک خود در ترکیه، به‌زودی به بازار گاز عراق، دیگر مشتری گازی ایران هم ورود کنند و رایزنی‌هایی در این‌باره با دولت مصطفی الکاظمی نیز انجام داده است.
سبقت از ایران با سرمایه ایرانی
گفتنی است که جمهوری‌آذربایجان، در سال‌های اخیر با شتابی کم‌نظیر دست به توسعه بخش گازی خود زده و توانسته سرمایه‌های بسیار زیادی از سرتاسر جهان را جذب کند. میدان گازی شاه‌دنیز که قلب تپنده اقتصاد جمهوری‌آذربایجان است با سرمایهگذاری عظیم کنسرسیومی بین‌المللی توسعه‌یافته که شرکت بی‌پی رهبری آن را به عهده دارد، اما روسیه و ایران نیز در آن سرمایهگذاری کرده‌اند. در واقع، شرکت ملی بازرگانی نفت ایران مالکیت ۱۰درصد از سهام این میدان گازی عظیم را در اختیار دارد، اما به دلیل تحریم‌ها از دسترسی به منابع درآمدی خود در این میدان محروم شده است. درآمد ایران از میدان گازی که پایه‌های قدرت دولت علی‌اف بر آن استوار است، در سال‌های اخیر به حسابی در جزایر کیمن واریز و مسدود شده است. گفتنی است که روسیه در ماه‌های اخیر اعلام کرد که سرمایهگذاری خود در این میدان گازی را ۱۵درصد افزایش می‌دهد و این امر جمهوری‌آذربایجان را به توسعه هر‌چه بیشتر بخش انرژی و حمایت کرملین امیدوارتر کرده است. در چنین شرایطی جمهوری‌آذربایجان با کمک سرمایه‌های عظیمی که از سراسر جهان برای بخش انرژی خود جذب کرده و از سوی دیگر با همکاری متحدانی چون روسیه، ترکیه و گرجستان رویاهای بزرگ‌تری در سر دارد و به دنبال آن است تا بازارهای صادراتی گاز ایران را در اختیار بگیرد. در واقع می‌توان گفت که باکو از تحریم‌ها و همچنین غفلت تهران در رابطه با دیپلماسی گازی در سال‌های اخیر، استفاده کرده و به‌دنبال سبقت‌گیری در این زمینه از ایران است. بی‌تردید، عقد قراردادهای گازی جدید و تمدید قراردادهای موجود با ترکیه و عراق، باید یکی از مهم‌ترین اولویت‌های دیپلماتیک وزارت نفت و دستگاه دیپلماسی کشور در منطقه باشد. عدم‌توجه به این مساله و ایجاد روابطی نوین در حوزه انرژی با همسایگان، تنها فرصت بیشتری را در اختیار باکو قرار می‌دهد تا منافع ایران در منطقه را به‌خطر بیندازد.
محمدسعید نادری