فریدون
اسعدی : دنیای انرژی
مطابق
گزارش منتشره توسط شرکت BP در سال 2019 ایران با دارا بودن حدود 156 میلیارد بشکه ذخایر
اثبات شده نفت خام و 32 تریلیون مترمکعب ذخایر اثبات شده گاز به ترتیب رتبه چهارم
و دوم را در دنیا به خود اختصاص داده است. از نفت و گاز به عنوان یک فرصت در
اقتصاد ایران یاد میشود اما در بهرهبرداری از این فرصت برای رونق اقتصاد و توسعه
اشتغال بنا به دلایل متعدد بدرستی استفاده نشده است. درباره علل این عدم موفقیت
مطالب بسیاری قابل طرح است و از نبود قیمت گذاری نامناسب و اعطای یارانه به حامل های
انرژی و تعیین قیمت به صورت دستوری، تا نبود سیاست صنعتی مناسب و یا نداشتن
استراتژی توسعه صنعتی، نداشتن رابطه مالی کارآمد بین دولت و شرکت ملی نفت، خصوصیسازی
ناقص و ناکارآمد و یا نبود نهاد رگولاتور مستقل از جمله مشکلاتی است که قابلیت طرح
در بیان ناتوانی و ناکامی ایران در استفاده از این فرصت قابل بیان هستند. در این
میان و برای بازه زمانی کوتاه مدت و برای سال 1400 و در راستای هدف شعار سال
مسائلی بشرح ذیل مطرح میشود :
در
حال حاضر بدلیل وضع یک سلسله قوانین در کشور در ارتباط با اعمال تعرفههای ترجیحی
که روی مبادلات اقتصادی ایران و ترکیه وضع شده است، باعث شد صادرات ایران به ترکیه
علیالخصوص، صادرات قیر دچار مشکل شود. این وضعیت سبب شد بازار صادراتی قیر ایران
به ترکیه به صورت جدی مورد تهدید قرار گیرد. موضوع از این قرار است که کشور ترکیه از اسفند
ماه سال 1398 و چند روز قبل از اینکه مرزها به علت شیوع کرونا بسته شود با صدور
بخشنامه‌ای حمل و نقل مواد نفتی را که شامل قیر هم میشود را به وسیله کامیون و تِرن
چه به صورت ترانزیت و چه برای مصرف در داخل ترکیه ممنوع کرد. نظر به این که سالانه
حدود 500 هزار تن قیر به ترکیه و گرجستان از سوی واحدهای قیرسازی که عمدتا در شمال
غرب ایران واقع هستند، صادر میشود از اسفندماه سال 1398متوقف شده است. با توجه به
اینکه صادرات قیر به گرجستان نیز از طریق ترکیه صورت می‌گیرد، ایران درحال از دست
دادن بازار صادراتی گرجستان نیز هست. این تصمیم، خطر حذف قیر ایران از بازار 200
میلیون دلاری ترکیه و گرجستان را بدنبال خواهد داشت. در این مورد بد نیست که
بدانیم قیر بی‌کیفیت عراقی پس از ورود به خاک ایران و طی کردن مسیر، با گازوئیل
سوبسیدار ایران ترکیب میشود و از طریق مرز بازرگان به ترکیه حمل میشود. این بدان
معناست که قیر تولیدی کشور
عراق با بهرهمندی از گازوئیل سوبسیدی ایران، تولیدکننده ایرانی را از بازار ترکیه
حذف میکند. توضیح اضافه این که قیرسازان منطقه شمال غرب کشور که صادراتی سالانه
حدود 224 میلیون دلار در بحبوحه تحریم‌ها برای کشور ارزآوری دارند، با توجه به عدم
صادرات قیر از اسفند سال 1398به دو کشور ترکیه و گرجستان که تقریباً 100 درصد بازار صادراتی کارخانجات قیر شمال غرب کشور را تشکیل
می‌دهند و عدم وجود دورنمای روشن در این زمینه و رکود داخلی، از این به بعد تعطیلی
کارخانجات قیر و بیکاری کارگرانشان در منطقه شمال غرب و حتی استان تهران بسیار
محتمل خواهد بود. با توجه به این که قیر عراقی با بِرند ایرانی به ترکیه صادر میشود،
با این کار نه تنها به جایگاه برند ایرانی در بازارهای جهانی آسیب وارد میشود
بلکه به نوعی بازار ترکیه و چین،
آفریقا و کشورهای عربی را نیز در حال تقدیم کردن به کشور عراق هستیم که در سالهای
گذشته به کمک ایران توانست ظرفیت تولید قیر خود را افزایش دهد.
مشکل
دیگری که در حال حاضر شرکتهای تولیدکننده فرآوردههای نفت، گاز و پتروشیمی با آن
مواجه هستند، عدم دسترسی به ماده اولیه مورد نیاز برای تولید است. این وضعیت باعث
شده است واحدهای تولیدی زیر ظرفیت خود فعالیت کنند. در این مورد، یکی از مشکلات
کنونی اعضای اتحادیه، تأمین خوراک مورد نیاز صنایع پاییندستی برای فرآورده هایی
نظیر اسلکوکس، لوبکات و روغن پایه به عنوان مواد اولیه برای تولید فرآورده هایی
نظیر انواع روانکار و فرآوردههای پارافینی و وازلین است. در حال حاضر چهار شرکت بهران، پارس، ایرانول و سپاهان
تأمینکنندگان اصلی روغن پایه در کشور هستند و تامین و توزیع مواد اولیه را مدیریت
میکنند. براساس مصوبه ستاد تنظیم بازار موظف هستند که ضمن تامین نیاز داخل، نسبت
به عرضه مستمر با رعایت کف هفتگی برای مصرف واحدهای تولیدی بلندینگ و تصفیه اول
اقدام کنند. اگر عرضه به اندازه نباشد، رقابت در بورس اثرگذار می شود و این نه
تنها در قیمتهای داخلی بلکه بر قیمت صادراتی آن هم اثر گذار است. در خصوص روش و
مکانیسم قیمت گذاری و نهاد متولی مزبور به تعیین این مکانیزم و نظارت بر اجرای آن
در بورس با توجه به این که مرکز ملی رقابت تشکیل شده است و وظیفه آن ورود به
فعالیتهای با ویژگی انحصار طبیعی به منظور بهینه کردن توزیع و تخصیص منابع است،
پیشنهاد اتحادیه واگذاری این مسئولیت از ستاد تنظیم بازار به مرکز ملی رقابت است.
از این طریق میتوان سازکارها و مکانیسم حقوق رقابت را تنظیم و تقویت کرد. در حال
حاضر این تصور وجود دارد که صادرات روغن پایه ارز آور است، اما تولید کنندگان
معتقدند که ارزآوری محصولات نهایی 30 درصد بیشتر از خام فروشی روغن پایه است.
مشکلی که وجود دارد این است که در بازار بین منافع شرکتهای کوچک و چهار شرکت بزرگ
روغن سازی«بهران، سپاهان، ایرانول و پارس» تضاد وجود دارد. به گونهای که شرکتهای
بزرگ، قصد دارند با بازار روغن پایه، بازار روغن موتور را اختیار خود داشته باشند. علاوه بر این تولید کنندگان ایرانی روغن پایه با کیفیت
ایرانی را به امارات صادر میکنند تا
شرکتهای اماراتی روغن را تولید کنند و به نام خودشان عرضه کنند. این وضعیت باعث میشود بازار داخل و بازار جهانی از دست ایران خارج شود. توضیح اضافه این که سالانه
بیش از 2/2میلیون تن لوبکات در کشور تولید میشود که این ماده در چهار پالایشگاه
روغنسازی به روغن خام(روغن پایه) تبدیل میشوند.
میزان تولید روغن پایه در کشور بیش از یک میلیون تن است. از رقم مذکور، 500 هزار
تن به روغن موتور تبدیل و باقیمانده صادر میشود این در حالی است که بررسی سهم
شرکتها از روغن تولیدی نیز نشان میدهد 90
درصد از 500 هزار تن روغن موتور تولیدی کشور در 4 پالایشگاه و 10 درصد باقیمانده
در 60 شرکت کوچک کشور تولید میشود. در چنین شرایطی میتوان حتی 650 هزارتن روغن
خام صادراتی را به شرکتهای کوچک برای تولید روغن موتور تحویل داد، چراکه صادرات
روغن موتور 30 درصد ارزآوری بیشتر برای کشور داشته و ایجاد اشتغال و ارزش افزوده
بالاتر را در بردارد. البته در این مورد
نکته بسیار مهمی وجود دارد و آن این است که متأسفانه در حال حاضر در کشور در مورد تقاضای
روغن پایه در کشور آمار و اطلاعات دقیق و روشنی وجود ندارد. بدین صورت که در حال
حاضر تعداد صنایع پاییندستی خیلی زیاد و اطلاعات از آنها اندک است بنابراین میزان
تقاضای واقعی و میزان واقعی روغن پایه مورد نیاز را به صورت دقیق مشخص نیست. برای
شناسایی تقاضاکنندگان واقعی روغن پایه برداشتن گامهایی برای رسیدن به این هدف
ضروری است در اولین گام معاونت امور صنایع مکلف شود تا لیست شرکت های دارای پروانه
بهرهبرداری تصفیه اول را برای خرید روغن
پایه به بورس کالا معرفی کند. سپس صرفا واحدهای تولیدی روانکار تصفیه اول که آمار
و اطلاعات تولید و فروش خود را در سامانه بهینیاب و جامع تجارت ثبت کرده باشند بر
اساس سهمیه تخصیص یافته مجاز به خرید روغن پایه در بورس کالا شوند. در این صورت ماده
اولیه روغن پایه به واحدهایی ارائه می شود که فاکتور فروش محصول خود را در سامانه
جامع تجارت ثبت کرده باشند در غیر اینصورت خوراک به آنها تعلق نخواهد گرفت. یکی از
بزرگترین مزایای این سامانه، متعادل شدن طرف تقاضا و حذف تقاضای سفتهبازی از بورس
کالا و به تعادل رسیدن قیمت مواد اولیه بوده و تولیدکننده واقعی بابت رقابت های
کاذب نیز هزینه ای نخواهد داد و وضعیت تولید خود را بر اساس میزان تقاضای خوراک
خود برنامه ریزی می نماید.
متأسفانه در حال حاضر یک میلیون تن پروانه بهره برداری روغن پایه در کشور وجود
دارد که این میزان از پروانه های بهره برداری که بعضا غیرفعال نیز هستند با افزایش
دلار، ماده اولیهای را که باید در تولید به کار گرفته می شود به عنوان کالای
سرمایهای و تجاری خریداری کرده و با ایجاد رقابت های کاذب در بورس، تولیدکننده
واقعی را از داشتن سهمیه مناسب و متوالی خوراک بیبهره میکنند.
پالایشگاههای کوچک که
خوراک مورد نیاز برای تولید فرآوردهها را از پالایشگاههای میانی دریافت میکنند،
در مناسبات خود با اینگونه پالایشگاهها دچار مشکلاتی هستند و باعث شده است در بهرهبرداری
از ظرفیت خود با مشکل مواجه شوند. این موضوع در مورد تأمین اسلکواکس برجسته و جدی
است. اسلکواکس در فرآیند پالایش روغن پایه به عنوان یک محصول جانبی استحصال میگردد
و به عنوان ماده اولیه در تولید پارافین به کار میرود. تولیدکنندگان این محصول
چهار شرکت روغنساز(سپاهان، ایرانول، بهران و پارس) و تقاضاکنندگان آن واحدهای پارافینساز
میباشند. از آنجا که خوراک شرکتهای روغنساز، لوبکات میباشد، تغییرات قیمت این
ماده میتواند قیمت اسلکواکس را تحت تاثیر قرار دهد(قیمت لوبکات نیز متاثر از
قیمت جهانی نفت خام و قیمت ارز است.) با توجه به وضعیت عرضه بازار اسلکواکس، این بازار در طرف عرضه بسیار متمرکز است به گونهای که این محصول تنها توسط چهار شرکت پالایش روغن عرضه میشود که دو شرکت نفت سپاهان و ایرانول بیش از83 درصد عرضه این محصول را در اختیار دارند. محاسبات نشان میدهد، شاخص HHI این محصول بر حسب عرضه شرکتهای روغنساز در سالهای اخیر همواره بین3500 تا 3950 است. از آنجا که برخی از پالایشگاههای روغنساز، خود دارای واحد پارافینسازی هستند، تمام تولید اسلکواکس خود را عرضه نمیکنند و لذا سهم شرکتها در میزان تولید و عرضه این محصول متفاوت است. اگر میزان تولید شرکتهای روغنساز نیز ملاکی برای تعیین درجه تمرکز بازار باشد، شاخص تمرکز تولید تخمینی این محصول حدوداً بین ۲۹۰۰ تا3100 میباشد که تمرکز بالا را در تولید این محصول نشان میدهد. ولی در سمت دیگر، با توجه به این که حدود نیمی از این تولیدات به صورت خام به بازارهای خارجی صادر میشود و در داخل نیز تعداد واحدهای تولیدی پارافین متقاضی برای اسلکواکس زیاد است، تمرکز در بخش تقاضا وجود ندارد. با توجه به تمرکز بسیار بالای موجود در سمت عرضه بازار اسلکواکس، مشکلات ساختاری متعددی در این بازار وجود دارد که برخی از مهمترین آنها به شرح زیر قابل اشاره است:
1. نحوه تعیین قیمت این محصول در سالهای گذشته پیرو قواعد مشخص، روشن و باثباتی نبوده است. در این راستا توجه به موارد زیر حائز اهمیت است؛
·
در بورس کالا دستورالعملی برای تعیین قیمت پایه این محصول وجود نداشت،
·
بعضا توافقهایی با حضور برخی فعالان بازار بر روی نحوه قیمتگذاری انجام شده که در نهایت هیچکدام در مرحله اجرا موفق عمل نکرده بود،
·
شوکهای ارزی متعدد و نوسانات قیمت جهانی نفت خام مشکلات تعیین قیمت این محصول را در غیاب یک تنظیمگر یا دستورالعمل واحد، تشدید نموده بود،
·
بررسی هزینه تمام شده این محصول نشان میدهد که در بیشتر دورهها قیمت عرضه این محصول با هزینه تمامشده آن همخوانی نداشته و بسیار بالاتر از آن تعیین شده بود.
2. واحدهای تولیدکننده پارافین همواره با مشکل تأمین خوراک)اسلکواکس) مواجه هستند. در
این زمینه میتوان نکات زیر را مطرح کرد:
·
بازارهای صادراتی این محصول برای تولیدکنندگان اسلکواکس )شرکتهای روغنساز( جذابتر از بازار داخلی است،
·
برخی واحدهای تولیدکننده اسلاکواکس، به طور مستقیم به تبدیل اسلاکواکس به پارافین اقدام میکنند که عرضه این محصول را تحت تاثیر قرار میدهد،
·
با وجود اینکه الزام قانونی برای عرضه اسلکواکس در بورس کالا وجود داشته است، اما تولیدکنندگان این محصول در سالهای گذشته به آن پایبند نبوداند،
·
میزان تولید تخمینی اسلکواکس در سالهای اخیر حدود ۲۰۰ هزار تن بوده است)که البته براساس اظهارات شرکتهای روغنساز این رقم در سال ۹۷ کاهش داشته است (.این در حالی است که حدود ۸۵ واحد تولیدی پارافینساز با مجموع ظرفیت اسمی بالغ بر ۲۰۰ هزار تن پارافین وجود دارد که به330 هزار تن اسلکواکس نیاز دارند. اما از میان این واحدها بین32 تا 38 واحد با ظرفیت اسمی حدودی ۹۶ هزار تن در دو سال اخیر فعال بودهاند که برای رسیدن به این ظرفیت اسمی به ۱۶۰ هزار تن اسلکواکس نیاز دارند.
3. شباهتهای ظاهری اسلکواکس و پارافین باعث شده که کنترل و نظارت بر بازار این محصولات با مشکل همراه باشد. به عنوان نمونه، در مواردی اسلکواکس در گمرک به اسم پارافین واکس و تحت این کد صادر شده است.
به این ترتیب، با توجه به مشکلاتی که در قیمت گذاری و شرایط دسترسی در بازار اسلکواکس وجود دارد، به اذعان عموم فعالان این صنعت، نظارت و ساماندهی این بازار امری ضروری و حیاتی است.
با توجه به مشکلات موجود
در تنظیم بازار اسلکواکس در کشور، تولیدکنندگان فرآورده های پارافینی از طرف
اتحادیه صادر کنندگان فرآورده های نفت، گاز و پتروشیمی ایران موضوع را به صورت
رسمی در سال 1397 به مرکز ملی رقابت اعلام کردند. پس از بررسی بازار و شرایط عرضه،
گزارش تخصصی مرکز ملی رقابت به شورای رقابت ارائه شد و شورای مذکور مکانیزم
قیمتگذاری این فرآورده را براساس ضریب وابستگی به قیمت لوبکات را محاسبه و در قالب
7 فرمول مجزا در مهرماه سال 1399 ابلاغ کرده است. متأسفانه از طرف عرضهکنندگان
اسلکواکس نادیده گرفته شد و مورد اجرا قرار نگرفته است. مجدداً اتحادیه طی بررسی
مجدد، مراتب عدم اجرای این مصوبه را به مرکز ملی رقابت اعلام کرده است و شرکتهای
پالایشگاهی به پرداخت جریمه و به تعزیرات حکومتی معرفی شدند.