مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC
اقتصاد روسیه به‌طور گسترده بر انرژی نفت و گاز استوار است. روسیه، سومین تولیدکننده بزرگ منابع انرژی، پس از چین و ایالات‌متحده آمریکا، و همچنین چهارمین مصرف‌کننده بزرگ پس از چین، ایالات‌متحده امریکا و هند است (1). روسیه اولین دارنده ذخایر گاز طبیعی جهان است که بیش از یک‌چهارم منابع شناخته‌شده گاز جهان را در اختیار دارد. میدان‌های گازی روسیه با دارا بودن 7/23 درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان بیشترین سهم از میدان‌های گازی جهان به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین میدان‌ها گازی در سیبری واقع‌شده که می‌توان آن ناحیه را به بخش سیبری شرقی و غربی تقسیم کرد.
حدود 80 درصد ذخایر گاز طبیعی کشف‌شده در روسیه در سیبری غربی متمرکز است. در این منطقه پنج میدان خیلی بزرگ گازی قرار دارد که هر یک بیش از 1/50 تریلیون مترمکعب گاز طبیعی در خود جای‌داده است. اما بیشترین قسمت این ذخایر در دریای قطب شمال، سیبری غربی و شرقی و یک بخش بزرگ دیگر در حوضه شمال دریای کاسپین یا ولگا- اورال قرار دارد. در سیبری غربی، پنج میدان بزرگ گازی قرار دارد که گستردگی آن از یامال تا کارخاگاناک و میدان گازی استوک من در دریای بارنتز است (2).
صادرات گاز طبیعی در سال 2017 به رکورد تاریخی رسید و در سه سال گذشته نرخ 30 درصد رشد نشان داد که به دلیل عملیاتی شدن پایانه گاز طبیعی یامال در قطب شمال روسیه بود. به لطف منابع مالی چین و فناوری اروپایی نوواتک باوجود شرایط سخت کار در شبه‌جزیره یامال و تحریم‌های شدید ایالات‌متحده امریکا علیه این شرکت موفق شد پروژه را در زمان مقرر و با بودجه کامل به پایان برساند. این در حالی است که در سالهای گذشته روسیه، تنها یک پایانه عملیاتی گاز طبیعی در پروژه ساخالین 2 در شرق دور این کشور داشت. در حال حاضر چندین پروژه بزرگ گاز طبیعی جدید در مجاورت این پایانه در حال ساخت است که توان رقابت با قطر، استرالیا و ایالات‌متحده امریکا را دارد.
در سال 2018، روسیه تأسیسات جدید صادرات گاز طبیعی یامال را افتتاح کرد که بیشتر محصولات تولیدی آن برای صادرات به آسیا در نظر گرفته شد. این پروژه باوجود تحریم‌های ایالات‌متحده امریکا علیه روسیه موفق عمل کرد. یامال علاوه بر شرکت روسی نوواتک، با شرکت ملی نفت چین و صندوق جاده ابریشم چین و همچنین شرکت انرژی فرانسوی توتال همکاری داشته است. چین درخواست افزایش نرخ مونتاژ خط لوله نیروگاه سیبری را دارد که به دلیل افزایش تقاضای گاز چین است. فروش گاز روسیه از سیبری به چین از طریق خط لوله قدرت سیبری خط لوله‌ای که برای آن توافقنامه‌هایی در دست اقدام است، انجام می‌پذیرد (3).
از سوی دیگر، روسیه جزء پنج کشور صادرکننده بزرگ نفت در جهان است که میزان ذخایر نفتی اثبات شده آن ۸۰ میلیارد بشکه نفت برآورد شده است. این کشور 4/6 درصد از ذخایر جهانی نفت را در اختیار دارد و سومین تولیدکننده بزرگ جهان پس از ایالات‌متحده امریکا و عربستان سعودی است. روسیه دارای بیش از 90 میدان نفتی قابل توجه است که مهمترین آنها در مناطق سیبری غربی قرار دارند. میدان ساموتلور که در سال 1965 کشف شد، میدان نفتی مهم روماشکینکویا که در منطقه ولگا- اورال قرار دارد و یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های نفتی روسیه است که در سال 1948 کشف‌شده، میدان‌های نفتی لورنبورگ که در سال 1966 کشف شد دارای یک میلیارد تن ذخیره نفتی است که در منطقه ولگا- اورال قرار گرفته که برعکس دو میدان دیگر دارای ذخایر گاز است و از مهمترین میدان‌ها انرژی در روسیه می‌باشند.
در طول سال 2020 تولید نفت و میعانات گازی در روسیه 8.6 درصد کاهش یافت و به 512 میلیون تن رسید. در سال 2020 این کشور بیش از 693 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید کرد. روسیه به دنبال تأمین ذخایر گاز خود تا سال 2024 به میزان حداقل 700 میلیارد مترمکعب در سال است. هدف تا سال 2024 حدود 2800 میلیارد مترمکعب گاز است که 400 میلیارد مترمکعب آن در قطب شمال قرار دارد. استراتژی انرژی روسیه که در ژوئن 2020 تصویب شد، پیش بینی می‌کند که سطح تولید گاز آن تا سال 2024 بین 795 تا 820 میلیارد مترمکعب برسد (4). ضمن اینکه بر اساس سند رسمی «استراتژی انرژی روسیه تا سال 2035» روسیه چهار هدف عمده یعنی حفظ موقعیت روسیه در بازارهای جهانی انرژی؛ تنوع بازار به میزان قابل توجه؛ سهم بیشتری از بازارهای آسیایی در دسترس بودن انرژی و قیمت مناسب برای مصرف کنندگان داخلی؛ کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای؛ توسعه سیستم‌های انرژی تجدید پذیر را دنبال می‌کند (5).
با این حجم عظیم از ذخایر انرژی نفت و گاز، روسیه نقش مهمی در بازارهای جهانی رو به رشد انرژی دارد و بی شک درک آینده نفت و گاز روسیه برای درک بازارهای جهانی وسیع‌تر انرژی ضروری است. ضمن اینکه استراتژی خط لوله نفت و گاز از مهمترین ابزارهای این کشور برای رسیدن به اهداف ژئواکونومی در نظر گرفته می‌شود. با توجه به اینکه خطوط لوله نفت در مسیرهای داخلی این کشور حدود 46 هزار کیلومتر و در مسیرهای خارجی و بین قاره‌ای به حدود 9 هزار کیلومتر می‌رسد، روسیه یک سیستم ترانزیت وسیع بزرگ برای ورود منابع انرژی به بازارهای جهانی شکل می‌دهد که شامل بیش از 70،000 لوله نفت و بیش از 170،000 کیلومتر خط لوله گاز است که از طریق آنها سیاست‌های خود را که دستیابی به هژمون اقتصادی در ابعاد مختلف است، تقویت نماید.
در این راستا، شرکت‌های بزرگ نفت و گاز روسیه که کار استخراج، پالایش و ترانزیت این محصول استراتژیک را انجام می‌دهند از بازوهای توانمند فدراسیون روسیه هستند که در راستای رسیدن به اهداف ژئواکونومی روسیه نقش خود را به خوبی بازی می‌کنند. شرکت‌های نفت و گازی از طریق منافعی که از طریق همگرایی سیاسی-اقتصادی با جامعه بین الملل به دست می‌آورند، مشارکت استراتژیک روسیه را در قالب شناخت پتانسیل‌های اقتصادی و نظامی فضای پیرامونی ارتقاء می‌دهند و به نوعی تضمین کننده استراتژی اقتصادی معرفی می‌شوند.
به نظر می‌رسد در سالهای پیش رو، با توجه به رشد شدید اقتصادی در کشورهای آسیای جنوب و جنوب شرقی و در رأس آن چین و هند، روسیه در نظر دارد تا استراتژی انرژی نفت و گاز خود را که در مجموعه اهداف ژئواکونومی اش قرار می‌گیرد در منطقه آسیا پاسفیک و حوزه اقیانوس هند پیگیری نماید و از این منظر فرصت‌های کم نظیری برای ارتقاء مراودات تجاری و گسترش فعالیتهای اقتصادی را در فضای پیرامون خود مهیا خواهد کرد که در صورت تعاملات مبتنی بر واقعیت‌های جغرافیایی می‌تواند به اهداف استراتژیک خود در تمام زمینه‌های سیاسی، فرهنگی، امنیتی و نظامی برسد. اگرچه روسیه به عنوان قدرت برتر انرژی که توان تحت تاثیرقرار دادن معادلات سیاسی را بخصوص برای کشورهای اروپایی دارد از ظرفیت‌های انرژی خود هم برای استراتژی رشد و توسعه اقتصادی و هم برنامه ریزی برای کسب آمادگی برای هژمون سیاسی و اقتصادی استفاده خواهد کرد و در این مسیر گسترش ناامنی بخصوص در مسیرهای ترانزیت و پیرامون کشورهای مصرف‌کننده دور از ذهن نخواهد بود که نگرانی عمده برای روسیه محسوب می‌شود.