سیداحسان مرعشی کارشناس محیط زیست و انرژی
مقدمه : بطورکلی، ابزارهای اصلی سیاستی که در تمام دنیا، برای مدیریت انرژی و کربن بکار می‌رود عبارتند از: ابزارهای قانونی، مانند: کدهای انرژی و استانداردها، ابزارهای مبتنی بر بازار، مانند: گواهینامه‌ها (اوراق بهادار) و مالیات بر مصرف، ابزارهای مالی و تشویقی، مانند: تخفیف‌ها و وام‌های کم بهره و اقدامات داوطلبانه، مانند: برنامه‌های صدور گواهینامه و برچسب انرژی و کربن ابزارهای مبتنی بر بازار، از جمله راهکارهایی است که امروزه مورد توجه ویژه در برنامه‌های انرژی و مقابله با تغییر اقلیم کشورهای مختلف قرار گرفته است. بکارگیری گواهینامههای قهوه‌ای (برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای)،
گواهینامههای سبز (با هدف توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر) و گواهینامههای سفید (برای بهبود کارایی انرژی) نه تنها دسترسی به اهداف تعیین شده را میسر کرده بلکه به عنوان یک محرک اقتصادی، زمینه ایجاد و توسعه بازار انرژی و محیط زیست را نیز فراهم ساخته است. دریافت انواع مالیات از مصرف‌کنندگان نهایی انرژی و منتشرکنندگان کربن نیز از جمله سیاست‌های شناخته شده در زمینه مدیریت انرژی و کربن می‌باشد.
گواهینامههای قهوه‌ای
روش کنترل و تجارت کربن (cap-and-trade)، یک رویکرد بازاری است که با فراهم کردن مشوق‌های اقتصادی برای کنترل و کاهش میزان انتشار مواد آلاینده مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این رویکرد، دولتها محدودیتی برای میزان خروج مواد آلاینده در نظر می‌گیرند. این محدودیت به شرکتها در قالب مجوز انتشار قابل معامله (گواهینامه قهوه‌ای)،
اختصاص داده شده و یا فروخته می‌شود. شرکت اجازه دارد حجم معینی از آلاینده موردنظر را در فضا منتشر کند. هر شرکت باید براساس میزان انتشار خود، مجوز لازم را خریداری کند. میزان کلی این مجوز نباید از میزان سقف تعیین شده تجاوز کند. شرکتی که نیاز دارد تا میزان مجوز خود را برای انتشار مواد آلاینده افزایش دهد باید مجوز شرکتی که میزان انتشار مواد آلاینده آن کمتر است و در نتیجه به مجوز کمتری نیاز دارد را خریداری کند.
گواهی نامه‌های سبز
گواهینامههای سبز که در بعضی از کشورها به آن گواهینامه انرژی تجدیدپذیر یا REC گفته می‌شود نوع دیگری از ابزار مبتنی بر بازار است که با هدف حمایت از تولید برق از انرژی تجدیدپذیر طراحی شده است. از آنجا که برق تجدیدپذیر از طریق شبکه به دست مصرف‌کننده نهایی می‌رسد، امکان تشخیص اینکه برق دریافتی از نوع تجدیدپذیر است یا خیر وجود ندارد. در صورتیکه مصرف‌کننده علاقمند به استفاده از برق با منبع انرژی تجدیدپذیر باشد و یا الزامی برای استفاده از برق تجدیدپذیر داشته باشد و یا بخواهد از انرژی تجدیدپذیر در راستای اهداف کاهش انتشار سازمان خود استفاده کند
می‌تواند RECs، را از
تولیدکنندگان برق تجدید پذیر، خریداری کند. در
حقیقت، RECs گواهینامه‌هایی هستند که جنبه‌های "تجدید پذیری" انرژی تجدید پذیر را به مالک منتقل می‌کنند.
هرچند ساختار این بازار در کشورهای مختلف متفاوت است اما بطور کلی دو نوع بازار برای این گواهینامه‌ها متصور است: در نوع اول با توجه به الزامات قانونی، شرکتهای عرضه‌کننده انرژی و تولیدکنندگان انرژی از منابع غیرتجدیدپذیر موظفند درصد مشخصی از عرضه خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کنند. این شرکتها برای تأمین این تعهد و الزام قانونی گواهینامههای انرژی تجدیدپذیر را تا سقف تعهد قانونی خود، از تولیدکنندگان انرژی تجدیدپذیر خریداری می‌کنند. نوع دوم این بازار داوطلبانه بوده و مخصوص مصرف‌کنندگان انرژی است. در این بازار، مصرف‌کنندگان انرژی با خرید این گواهینامه‌ها از توسعه انرژی تجدیدپذیر حمایت می‌کنند. خریداران این گواهینامه‌ها، شرکتهای تجاری که می‌خواهند
نشان دهند به محیط زیست اهمیت می‌دهند و
نیز مشترکان خانگی هستند.
در آمریکا، نهادهای دولتی برای دستیابی به اهداف تعیین شده در مقررات زیست محیطی ملزم به خرید RECs هستند. به عنوان نمونه طبق قانون، آژانس‌های فدرال آمریکا تا سال 2025 موظفند حداقل سی درصد انرژی الکتریکی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کنند. از اینرو، اقدام به خرید گواهینامههای انرژی تجدیدپذیر می‌کنند. کلیه RECs دارای شماره منحصر بفردی هستند. اطلاعاتی از قبیل محل تولید و نوع منبع تجدید پذیر در این اوراق مشخص شده است. همچنین یک مهر تاریخ تولید نیز در آن درج می‌شود. تبادل و معامله RECs ردیابی و ثبت می‌شود.
گواهینامههای سفید
بطور معمول، گروه هدف در ساز و کار مبتنی بر گواهینامه سفید، شرکتهای عرضه‌کننده انرژی هستند. برای رسیدن به هدف صرفه‌جویی انرژی تعیین شده، شرکتهای عرضه‌کننده انرژی برنامه‌های کاهش مصرف را برای مشتریان خانگی و صنعتی خود اجرا می‌کنند و پس از آنکه اقدامات صرفه‌جویی انرژی توسط یک نهاد مستقل راستی‌آزمایی شد، گواهی‌های سفید را دریافت می‌کنند. گواهی تأیید می‌کند مقدار مشخصی از انرژی، به طور مثال معادل یک تن نفت خام، صرفه‌جویی شده است. در بسیاری از سیستم‌ها این گواهی‌ها می‌توانند بین شرکتهای عرضه‌کننده انرژی مختلف مبادله شود. در واقع، این امکان برای شرکتهایی که نتوانسته‌اند به هدفشان دست یابند فراهم می‌شود که گواهی را از شرکتهای دیگری که قادر به کاهش بیشتری نسبت به هدف تعیین شده بودند خریداری کنند. ایتالیا از جمله کشورهای موفق در زمینه ایجاد و گسترش بازار صرفه‌جویی انرژی مبتنی بر گواهینامه سفید است. ایتالیا برای انجام تعهد خود در زمینه کاهش %1/5 مصرف انرژی، از مکانیسم گواهی سفید استفاده کرده است. گواهینامه سفید، ابزار اصلی در برنامه کارایی انرژی ایتالیا می‌باشد بطوریکه از مجموع Mtoe/year 15/5 کاهش انرژی هدفگذاری شده، در بازه 2011 تا 2020 میلادی، Mtoe/year 5/45 به مکانیسم گواهینامه سفید اختصاص یافته است. البته بخش عمده این کاهش، مربوط به بخش صنعت می‌باشد.
گروه‌های متعهد، توزیع کنندگان برق و گاز طبیعی با بیش از 50000 مشتری هستند. گروه‌های موظف می‌توانند با اجرای اقدامات صرفه‌جویی انرژی که منتج به گواهینامههای سفید می‌شوند، یا با استفاده از شرکتهای خدمات انرژی (ESCO) برای اجرای این اقدامات و یا با خرید انرژی گواهینامههای سفید، به اهداف خود دست یابند. زمانی که گروه‌های موظف (شرکتهای عرضه‌کننده انرژی) نتوانند حداقل 60 درصد از گواهی‌های سفید متعهد شده را تهیه کنند، متحمل جریمه‌ای می‌شوند که به صورت مورد به مورد تعیین می‌شود. در عین حال، گواهینامههای سفید به دست نیامده به دوره تعهد بعدی منتقل می‌شود و به تعهدات جدید افزوده می‌شود. مبلغ مشخصی
برای هر گواهی سفیدی که توسط گروه‌های متعهد به دست می‌آید پرداخت می‌گردد. نکته مهم و قابل توجه این است که وجوه پرداختی از طریق افزایش تعرفه‌های برق و گاز تأمین می‌شود. تخمین زده می‌شود، افزایش تعرفه‌ها، هزینه‌های برق و گاز خانوارها را تقریباً به میزان 0/3 تا 0/5 درصد افزایش می‌دهد.
مالیات
تجربه نشان داده در کشورهایی که نظام مالیاتی مناسبی برای مصرف انرژی طراحی و به کار گرفته شده، شهروندان و کسب و کارها، انگیزه بیشتری برای کاهش مصرف انرژی داشته و در عوض تمایل بیشتری برای استفاده از انرژی‌های پاک دارند. در کشورها با نرخ مالیات انرژی بالاتر، شدت انرژی کمتر است. در برخی از کشورها برای کنترل مصرف انرژی‌های فسیلی از مالیات کربن به تنهایی یا همراه با مالیات انرژی استفاده می‌شود. فنلاند، در سال 1990 ،
اولین کشور جهان بود که اقدام به وضع مالیات کربن کرد. تا کنون، 19 کشور اروپایی قوانینی در خصوص مالیات کربن تدوین و اجرا کرده‌اند. نرخ کربن از کمتر از 1 یورو در هر تن انتشار معادل کربن در لهستان و اوکراین تا بیش از 100 یورو در سوئد متغیر است.
مالیات کربن می‌تواند انواع مختلف گازهای گلخانه‌ای مانند دی اکسید کربن، متان، اکسید نیتروژن و ترکیبات فلوئوردار را شامل شود. دامنه مالیات کربن هر کشور متفاوت است و در نتیجه ترکیب مختلفی از انتشار گازهای گلخانه‌ای تحت پوشش مالیات وجود دارد. به عنوان مثال، مالیات کربن در اسپانیا فقط گازهای فلوئوری را شامل می‌شود که فقط 3 درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای این کشور را در بر می‌گیرد. در مقابل ،
نروژ به تازگی بیشتر معافیت‌ها را لغو کرده و اکنون بیش از 60 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در این کشور، مشمول مالیات می‌شود.
به استثنای سوئیس، اوکراین و انگلستان ، تمام کشورهای اروپایی که مالیات کربن می‌گیرند بخشی از سیستم تجارت آلاینده‌های اتحادیه اروپا (EU Emissions Trading System, EU ETS) هستند. سوئیس سیستم تجارت آلاینده‌های خاص خود را دارد که از ژانویه 2020 با EU ETS گره خورده است. پس از برگزیت، انگلیس ETS UK خود را از ژانویه 2021 اجرا کرد. چندین کشور اروپایی دیگر نیز در حال بررسی یا اعلام یک سیستم مالیات کربن یا یک سیستم تجارت آلاینده‌ها هستند. به عنوان مثال ،
اتریش در حال بررسی معرفی قیمت کربن برای بخشهایی است که تحت پوشش ETS اتحادیه اروپا نیستند (حمل و نقل و ساختمانها) و ترکیه قصد خود برای اجرای ETS ملی اعلام کرده هرچند تاریخ شروع آن هنوز مشخص نیست. از طرف دیگر کشورهای مختلف در حال بررسی و هدفگذاری برای افزایش نرخ مالیات کربن هستند. به عنوان مثال، دولت نروژ اعلام کرده که قصد دارد نرخ مالیات کربن را تا سال 2030 به 200
دلار افزایش دهد. البته این برنامه بلندپروازانه باید به تصویب پارلمان این کشور برسد.