برنامه هسته‌ای ایران و جنگ اوکراین؛ آمریکا پس از نفت به دنبال سلطه بر بازار گاز است؟

نزدیک به ۱۴ سال پس از طرح این فرضیه که مناقشه اتمی ایران بخشی از برنامه طراحی شده ایالات متحده برای بدل شدن به بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان است، این روزها نیز این فرضیه در حال شکل‌گیری است که افزایش سطح تنش مرزی میان روسیه و اوکراین که کرملین و کی‌یف را در آستانه رویارویی نظامی قرار داده، فرصت‌سازی برای عرض‌ِاندام آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز مایع جهان است. اما این فرضیه تا چه میزانی با شواهد موجود همخوان است؟

به گزارش اوپکس از یورو نیوز، در میان صاحبنظران ایرانی، محسن رنانی، دانشیار اقتصاد دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۸۴(۲۰۰۵) نگارش کتابی را با عنوان «اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران» آغاز کرد که نه تنها چند سالی در فرآیند اخذ مجوز رسمی چاپ و انتشار معطل ماند بلکه به گفته آقای رنانی ادعاهای مطرح در آن مخالفت برخی مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی را برانگیخت.

آقای رنانی در این کتاب ده ادعا را مطرح کرده بود که مهمترین آنها به این موضوع می‌پردازد که تلاش اصلی غرب، به ویژه آمریکا این است که تا سال ۲۰۲۰ از اعتیاد و وابستگی به نفت منطقه خلیج فارس خلاص شود. برای تحقق این هدف غرب تا پایان دهه ۲۰۲۰ با سرعت بالایی به سوی جایگزینی نفت با سوخت‌های نو و پاک حرکت خواهد کرد و به همین دلیل تلاش خواهد کرد با طولانی کردن مناقشه اتمی ایران، قیمت نفت را برای مدتی بالای ۱۰۰ دلار حفظ کند تا توجیه لازم برای سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک و نیز فرصت و منابع مالی لازم دستیابی به فناوری استخراج کم‌هزینه نفت شیل فراهم شود.

نویسنده کتاب اقتصاد سیاسی مناقشه اتمی ایران سپس پیش‌بینی کرده بود که با روی کار آمدن دولت باراک اوباما در آمریکا، ابعاد فشارهای اقتصادی بر ایران افزایش خواهد یافت و دامنه تحریم نفت نیز گسترده‌تر خواهد شد چنان که خسارت‌های اقتصادی مناقشه اتمی برای ایران در بلند مدت به میزانی افزایش خواهد یافت که حتی اگر مذاکره با آمریکا نیز به صلاح نظام جمهوری اسلامی نباشد، بهتر است ایران یک طرفه و داوطلبانه، کلیه فعالیت‌های اتمی حساس‌ خود را تا پیش از فرارسیدن دوره جنگ‌های متعدد در خاورمیانه، تحت نظارت جهانی برای چند سال متوقف کند.

بهای هر بشکه نفت پایه برنت پس از روی کار آمدن دولت تندروی محمود احمدی‌نژاد در ایران و در آغاز سال ۲۰۰۶ حدود ۶۰ دلار بود ولی در ۲۹ فوریه ۲۰۰۸ از مرز ۱۰۰ دلار گذشت. این نرخ هر چند تا سپتامبر همان سال ماندگار بود ولی بار دیگر در فاصله فوریه ۲۰۱۱ تا سپتامبر ۲۰۱۴ تکرار شد.

در طول ۱۴ سال گذشته تولید نفت خام آمریکا حدود ۵۰ درصد افزایش یافته و این کشور طی چهار سال گذشته با سبقت گرفتن از روسیه و عربستان سعودی، عنوان بزرگ‌ترین تولید کننده نفت جهان را با تولید روزانه بیش از ۱۱ میلیون بشکه نفت خام در اختیار خود نگاه داشته و حتی صادرات به برخی مشتری‌های سنتی ایران از جمله کره جنوبی و ژاپن را نیز آغاز کرده است.

اما آیا ایالات متحده در حال حاضر و همزمان با افزایش سطح تنش‌ها در مرز روسیه و اوکراین در تلاش برای فتح بازار جهانی گاز مایع است؟

سبقت آمریکا از قطر و استرالیا

جهش صادرات گاز طبیعی مایع (ال ان جی) از ایالات متحده در سال ۲۰۱۶ آغاز شد و تنها طی ۶ سال این کشور در دسامبر گذشته از قطر و استرالیا پیشی گرفت و خود را برای نخستین بار به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده ال ان جی مطرح کرد. البته پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی حاکیست که این کشور تا پایان سال ۲۰۲۲ خود را به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی مایع در جهان تثبیت خواهد کرد.

مطابق این پیش‌بینی، صادرات گاز طبیعی مایع ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ به ۱۱.۵ میلیارد فوت مکعب در روز خواهد رسید که جوابگوی ۲۲ درصد از تقاضای جهانی در سال آینده میلادی خواهد بود.

بدین ترتیب، به لطف انقلاب رخ داده در تولید گاز شیل، آمریکا در بازار گاز نیز قدرت نمایی می‌کند. تولید گاز آمریکا در یک دهه گذشته تقریبا ۷۰ درصد افزایش یافته و این کشور را از وارد کننده به صادرکننده این منبع انرژی بدل کرده است.

رشد صادرات به اروپا

قیمت گاز در اروپا از اواخر دسامبر به رکوردهای جدیدی رسید، زیرا نگرانی از ادامه جریان گاز روسیه افزایش یافت و مخالفت‌های سیاسی با آغاز انتقال گاز از طریق خط لوله نورد استریم ۲ که می‌تواند گاز روسیه را مستقیما به آلمان برساند، بالا گرفت. اتحادیه اروپا حدود ۴۰ درصد از گاز طبیعی وارداتی خود را از روسیه تامین می‌کند که بیشتر آن از طریق اوکراین ارسال می‌شود.

بدین ترتیب زیر سایه افزایش تنش میان غرب و روسیه، آمار رسمی نشان می‌دهد که حدود نیمی از حجم رکورد صادرات ال ان جیِ ایالات متحده که در ماه دسامبر ۲۰۲۱ ثبت شده، راهی اروپا شده و صادرات آمریکا به اروپا در مقایسه با اوایل سال ۲۰۲۱ حدود ۳۷ درصد افزایش یافته است. البته ال ان جی حدود ۲۶ درصد از گاز طبیعی وارداتی اتحادیه اروپا و بریتانیا را تشکیل می‌دهد ولی با توجه به این که اکثر تبادلات گاز طبیعی مایع در جهان بر پایه عقد قراردادهای بلندمدت انجام می‌شود، فتح بازارهای تازه می‌تواند مدت‌ها ماندگار باشد.

افزایش وابستگی چین

پایانه‌های صادرات ال ان جی در ایالات متحده طی سال ۲۰۲۱ رکورد ارسال ۱۰۴۳ محموله را شکستند که کشورهای آسیایی مقصد حدود نیمی از این محموله‌ها و اروپا نیز مقصد یک سوم آنها بود. در میان کشورهای آسیایی، حدود ۱۳ درصد از این صادرات سهم کره جنوبی، ۱۳ درصد سهم چین و ۱۰ درصد هم سهم ژاپن بود ولی این نسبت در سال ۲۰۲۰ به ترتیب ۱۳، ۹ و ۱۲ درصد بود.

چین با وجود رشد تقاضای کوتاه مدت خود به گاز مایع برای تامین نیاز نیروگاه‌های برق خود، در تلاش است تا سال ۲۰۵۰ با اتکا به سرمایه‌گذاری‌های گسترده در انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر وابستگی به گاز آمریکا را کاهش دهد.

پایان سلطه آمریکا

کارشناسان معتقدند که ایالات متحده تا ۲۰۲۵ میلادی می‌تواند جایگاه بزرگترین صادرکننده ال ان جی را حفظ کند چرا که با شروع به کار توسعه میدان شمالی قطر، این کشور حاشیه خلیج فارس بار دیگر به صدر فهرست صادرکنندگان گاز مایع باز خواهد گشت ولی آمریکا همچنان به عنوان یک تولید و صادرکننده بزرگ جهان با قطر و استرالیا رقابت خواهد کرد.

در چنین شرایطی، برخی تحلیلگران این فرضیه را مطرح می‌کنند که انتقادهای مستمر ایالات متحده آمریکا از دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ تا کنون از وابستگی اروپا به گاز روسیه و از یک سو، تحرک کُند اتحادیه اروپا برای کاهش این وابستگی و از سوی دیگر، حرکت آلمان به سمت وابستگی بیشتر به گاز روسیه از طریق احداث خط لوله گاز نورد استریم ۲ می‌تواند زمینه‌ساز بروز بحران اوکراین باشد؛ تنشی دیپلماتیک که اعتماد کشورهای اروپایی به برقراری دائمی جریان گاز روسیه را از بین ببرد و معادلات بازار جهانی گاز را تغییر دهد. البته اثبات این فرضیه همچنان وابسته به سرنوشت بن‌بست بحران اوکراین و تداوم روند صعودی صادرات آمریکا به اروپا دارد.