فرمول فتح بازارهای همسایه چیست؟ چه راهکارهایی برای تقویت تجارت با همسایگان وجود دارد؟ این سوالات در حالی مطرح می‌شود که متولیان تجارت خارجی همواره این بازارها را مورد تاکید قرار داده‌اند و تمرکز بر ۱۵ کشور همسایه در دستور کار دولت‌ها قرار گرفته است.
در جلسه اخیر ستاد هماهنگی اقتصادی دولت به ریاست سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، گزارشی از وضعیت تجارت خارجی در سال۱۴۰۰ ارائه شد که بر اساس آن رشد قابل‌توجه تجارت با کشورهای مختلف بهویژه همسایگان مورد اشاره قرار گرفت. این در حالی است که یک گزارش پژوهشی که از سوی اتاق بازرگانی اصفهان تهیه‌شده نشان می‌دهد ایران نتوانسته از صددرصد ظرفیت خود در این بازارها استفاده کند و در هیچ‌یک از کشورهای همسایه در لیست ۱۰ کشور نخست طرف تجاری قرار نگرفته است. به عقیده صاحب‌نظران، کشورهایی که از ظرفیت بازارهای منطقه همسایگی خود به‌خوبی بهره برده‌اند، علاوه‌بر کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، توانسته‌اند نفوذ تجاری خود در منطقه را افزایش دهند که این امر توان و قدرت چانه‌زنی در امور سیاسی را نیز به‌دنبال دارد. با وجود شرایط جغرافیایی و همسایگی با کشورهای منطقه، ایران از روابط ضعیفی در سطح تجارت برخوردار بوده به‌طوری که در بیشتر این کشورها جزو ۱۰شریک اصلی صادرات و واردات آن کشور محسوب نمی‌شود. البته در حال‌حاضر کشور در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین‌الملل است. محدود‌شدن میزان فروش نفت‌خام، سخت‌شدن دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل و انتقال ارز بهویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی ایران از سرشاخ شدن با دولت آمریکا باعث شده است که روزنه‌های خیلی زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان باقی نماند، اما در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دورزدن تحریم‌ها سخت است، استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان می‌تواند بسیاری از چالش‌ها بهویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای موردنیاز را رفع کند، از این‌رو بررسی الزامات، راهکارها، موانع پیشرو و ضعف‌های ایران برای تجارت با همسایگان به‌عنوان بهترین مقاصد تجاری در شرایط تحریم ضروری است. از این‌رو سیاست‌های اقتصادی کشور باید به سمت حمایت از تولید ملی، تنوع‌بخشی به صادرات و تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسایه سوق داده شود. همچنین باید رویکردی اقتصادی و تجاری در توسعه روابط با کشورهای همسایه اتخاذ شود و با ایجاد زیرساخت‌های لازم و فراهم‌کردن زمینه‌های مساعد برای برقراری ارتباطات بیشتر بین فعالان اقتصادی و تجاری ایران و کشورهای منطقه و همسایه در جهت گسترش تجارت با کشورهای همسایه گام برداشت. با وجود شرایط جغرافیایی و همسایگی ایران با کشورهای منطقه، توفیق چندانی در این بازارها نصیب کشور نشده است. به‌طور کلی در سال‌های اخیر مبادلات تجاری ایران با کشورهای همسایه به‌شدت دچار نوسان بوده، به‌طوری‌که بخشی از این نوسانات ناشی از شیوع کرونا، بخشی ناشی از تحریم‌های ایران و در نهایت ناشی از بحران‌های داخلی همسایگان است.
رتبه همسایگان از بین ۱۴۳ مقصد صادراتی
در این گزارش رتبه ۱۵ کشور همسایه از میان ۱۴۳ مقصد صادراتی کشور ارزیابی شده است. بیشترین صادرات از بین کشورهای همسایه به مقصد عراق صورت می‌گیرد. این کشور دومین مقصد صادرات کالاهای ایرانی است. ترکیه به‌عنوان سومین مقصد صادراتی ایران و امارات و افغانستان به ترتیب چهارمین و پنجمین بازارهای هدف کالاهای ایرانی به حساب می‌آیند، پس از آن پاکستان توانسته است رتبه هفتم را به خود اختصاص دهد و عمان نیز در جایگاه دهم مقاصد صادراتی قرار گرفته است. روسیه رتبه یازدهم، جمهوری‌آذربایجان رتبه دوازدهم، ارمنستان رتبه پانزدهم و ترکمنستان رتبه شانزدهم مقاصد صادراتی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. قزاقستان، قطر و کویت نیز به ترتیب در رتبه‌های بیست و دوم، بیست و سوم و بیست و ششم قرار دارند. بحرین رتبه ۷۰ و عربستان هم رتبه ۱۲۱را در اختیار دارد.
رتبه همسایگان از بین ۱۴۳ مبدا وارداتی
جایگاه همسایگان ایران در بین مبادی وارداتی چگونه است؟ بر اساس این گزارش، امارات نخستین رتبه را در بین همه مبادی وارداتی به خود اختصاص داده است. ترکیه نیز رتبه سوم را در اختیار دارد. روسیه در جایگاه ششم، عراق در جایگاه نهم، عمان در جایگاه دوازدهم و پاکستان در جایگاه بیستم مبادی وارداتی قرار گرفته‌است. رتبه قزاقستان از میان مبادی وارداتی، سی و هفتم، رتبه جمهوری‌آذربایجان سی و نهم، رتبه ترکمنستان چهل و سوم و رتبه ارمنستان چهل و هشتم بوده است. افغانستان در جایگاه پنجاه و هشتم مبادی وارداتی قرار گرفته و کویت نیز شصتمین مبدا واردات کالا به ایران است. قطر در جایگاه شصت و دوم و بحرین هم در جایگاه هفتاد و نهم قرار دارد.
سیاستگذاران کشور در سال‌های گذشته همواره ساده‌ترین راه‌حل مشکل درآمدی کشور را که فروش نفت و مواد خام دیگر است دنبال کرده و به دیگر امور توجه زیادی نداشته‌اند. این در حالی است که باید از دیگر ظرفیت‌ها و قابلیت‌های کشور بهره گرفت. ایران در سال‌های اخیر کمترین تعامل اقتصادی منطقه‌ای را دارد و از مزایای آن محروم مانده است. پانزده کشور همسایه ایران با داشتن ۵۶۰میلیون نفر جمعیت، با ۰۲/ ۱تریلیون دلار واردات، حدودا ۳/ ۶درصد از حجم ۱۶ تریلیون دلاری واردات جهان را به خود اختصاص داده‌اند، درحالی‌که ایران با ۲/ ۲۳میلیارد دلار صادرات به این ۱۵ کشور همسایه، تنها ۱۳/ ۲درصد از این بازار بزرگ را در اختیار دارد. دو کشور امارات و ترکیه بیشترین نفوذ را درمیان کشورهای منطقه‌ای در بازار ایران داشته‌اند و سهم سایر کشورهای منطقه کمتر از ۵/ ۰درصد بوده است.
فرصت‌های بازار ۸ کشور همسایه برای ایران
ارزیابی‌های آماری نشان می‌دهد که ایران تاکنون نتوانسته آن‌طور که باید از پتانسیل‌های خود برای نفوذ به بازارهای همسایه و منطقه استفاده کند؛ این در حالی است که فرصت‌های زیادی برای بازارگشایی وجود دارد. روسیه یکی از بازارهای مصرف لاستیک و همچنین یکی از پرمصرف‌ترین بازارهای لاستیک ماشین‌های سنگین است، چون بسیار وسیع بوده و تولیدکننده غلات است و تمام غلات نیز با ماشین‌های سنگین جابه‌جا می‌شوند. از طرفی در روسیه، اختلاف دمای بین تابستان و زمستان بسیار بالاست و لاستیک‌ها زود فرسوده می‌شوند. بنا بر آمار رسمی، ایران در بسیاری از کالاهای وارداتی روسیه دارای مزیت رقابتی است. دو کارخانه بزرگ خودروسازی در ایران وجود دارد و قطعه‌سازان بسیاری در کشور ما فعال هستند و از آنجا که ۱۰درصد واردات روسیه خودرو و لوازم آن است، فرصت بسیار مناسبی برای کارخانه‌های خودرو و قطعات ایرانی که درحال‌حاضر درگیر مشکلات عدم‌تقاضای بازار در داخل هستند، ایجاد می‌کند. ۴درصد واردات روسیه را محصولات دارویی تشکیل می‌دهد. طبعا در این حوزه نیز با توجه به اینکه ۹۵درصد محصولات دارویی ما تولید داخل است، میتوانیم از فرصت‌های این حوزه استفاده کرده و شرکت‌های دارویی ما برای گسترش بازارهای خود می‌توانند از فرصت بازار روسیه استفاده کنند. عراق یک منبع ارزآور برای تولیدکنندگان ایرانی است و صادرات کالا به این کشور در رتبه اول قرار دارد. این کشور بیش از ۹۰درصد کالاهای موردنیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کند و همین مساله این کشور را به یکی از مقاصد اصلی صادرات ایران تبدیل کرده است. از دیگر عوامل موثر در ایجاد فرصت‌های تجاری میان دو کشور می‌توان به مواردی همچون نزدیکی موقعیت مکانی دو کشور، وجود گذرگاه‌های مرزی متعدد و بازارچه‌های مرزی مشترک و مناطق آزاد تجاری میان دو کشور نام برد. ترکمنستان از سایر کشورها برای ایران به دلیل هم‌مرزی بیش از ۹۹۲ کیلومتری، اهمیت بیشتری دارد. همچنین اشتراک فرهنگی، قومی، زبانی، دینی، تاریخی، منافع اقتصادی و همسایگی که هریک به تنهایی کافی است تا زمینه‌ساز قوی‌ترین ارتباطات بین دولت‌ها باشد. ریشه‌های تاریخی و فرهنگی و مسلمان‌بودن اکثریت جمعیت این کشور، ظرفیت‌های اقتصادی این کشور به‌خصوص در بخش نفت و گاز، عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری‌های اکو و اهمیت این سازمان برای ایران را نیز می‌توان از دلایل اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران برشمرد. ترکیه هفدهمین اقتصاد بزرگ جهان و مرز بین خاورمیانه و اروپا به حساب می‌آید و یک پل طبیعی اقتصادی برای این دو قاره محسوب می‌شود که به دلیل موقعیت جغرافیایی خوبی که دارد، یکی از بهترین کشورها برای تجارت است. کشور ایران به دلیل ارتباط دوستانه‌ای که با کشور ترکیه دارد، فرصت‌های زیادی برای صادرات کالا و محصولات خود به این کشور دارد؛ همچنین اینکه کالاهای زیادی در ایران تولید می‌شوند که کشور ترکیه تمایل زیادی برای خرید آن دارند، بنابراین تولیدکنندگان داخلی، تجار و شرکت‌های تجاری باید مواظب باشند فرصت‌های صادرات به ترکیه را از دست ندهند و بتوانند محصولات خود را با بهترین قیمت و مزایا به این کشور صادر کنند.
پاکستان به‌عنوان یکی از کشورهای همسایه ایران، با ۹۱۰ کیلومتر مرز خشکی که پس از عراق دارای طولانی‌ترین مرز مشترک با ایران است، هنوز برای بسیاری از مردم ایران بهویژه فعالان اقتصادی و تاجران مورد شناسایی قرار نگرفته و متاسفانه تصوری که از این کشور در اذهان نقش بسته با واقعیت موجود کاملا متفاوت است؛ بنابراین توجه چندانی به بازاریابی و صادرات کالا به این کشور نمی‌شود. پاکستان حدود ۲۰۰میلیون نفر جمعیت دارد و می‌تواند بازار خوبی برای تولیدات و صنایع ایران و حتی در حوزه واردات باشد؛ اگر مانند مبادلات مالی تجاری که با ترکیه و عراق داریم، در حوزه شبه قاره و پاکستان متمرکز شویم، می‌تواند فرصت‌های خوبی را به لحاظ اقتصادی برای دو کشور ایجاد کند. همچنین از آنجایی که دو کشور در بخشی از مسائل مشترک و دارای پیشینه تاریخی هستند، به هر میزان همکاری و ارتباط به لحاظ سیاسی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و نظامی ارتباط گسترده‌تر و عمیق‌تر باشد به نفع هر دو کشور خواهد بود. ارمنستان جزو کشورهای اتحادیه اوراسیا است که می‌تواند به‌عنوان مسیر حمل‌ونقل کالاهای ایرانی به روسیه و با توجه به تحریم‌ها، حتی به کشورهای اروپایی مدنظر قرار گیرد. همچنین با توجه به اینکه تعرفه تجاری ارمنستان با کشورهایی مانند کانادا چهار‌درصد است، می‌توان از این شرایط برای عرضه کالاهای ایرانی به دیگر کشورها و حضور در بازار آمریکای شمالی بهره برد. نزدیکی جغرافیایی، وجود بنادر مختلف در دو طرف، آرامش و ثبات در اقتصاد کویت و ارتباط با تجار جهانی از طریق این کشور، از جمله عواملی است که می‌تواند زمینه‌ساز صادرات به کویت برای تجار ایرانی باشد. به‌طورکلی، دسترسی به آب‌های آزاد بین‌المللی و موقعیت جغرافیایی بسیار ممتاز، کویت را به یک مرکز بسیار مهم جهت فعالیت تجار و بازرگانان تبدیل کرده است. از طریق عمان هم می‌توان به بازار کشورهایی که رابطه سیاسی خوبی با ما نداشته، اما بازارهای مصرف بسیار خوبی برای کالاهای ایرانی هستند، دست یافت. همچنین می‌توان از طریق عمان، به کشورهای مصرف‌کننده‌ای نظیر یمن و کشورهای آفریقایی دست یافت و بازارهای جدیدی در این کشورها ایجاد کرد. یمن با ۲۸میلیون نفر جمعیت، بازار بسیار مناسبی برای کالاهای ایرانی است، در حال‌حاضر مایحتاج این کشور از طریق بندر صلاله و مرز عمان در این منطقه به یمن وارد می‌شود، از طرف دیگر به دلیل وضعیت اقتصادی کشورهای آفریقایی این کشورها اقدام به خریدهای مدت‌دار می‌کنند که عمان یک رابطه تاریخی تجاری با کشورهای آفریقایی دارد که می‌توان از تجار عمانی در این‌خصوص استفاده کرد و نقش عمان به‌عنوان یک پایگاه جهت صادرات مجدد کالاهای ایرانی به این کشورها را بسیار بااهمیت می‌کند. از طرف دیگر، عمان قرارداد تجارت آزاد (FTA) با ۱۶ کشور عربی- آفریقایی و چهار کشور اروپایی، سنگاپور و آمریکا دارد که به موجب این قرارداد، کالاها با گواهی مبدا عمان می‌تواند با تعرفه گمرکی صفر به این کشورها صادر شود و با توجه به تعرفه گمرکی بالای بسیاری از این کشورها، ما میتوانیم کالاهای خود را در صورت ایجاد ۳۰درصد ارزش‌افزوده در مناطق آزاد عمان، به کالاهای عمانی تغییر داده و گواهی مبدا عمان را دریافت کرده و به این کشورها صادر کنیم.
ضعف‌ها و موانع برای تجارت با همسایگان
موانع سیاسی، ضعف ایران در موافقت‌نامه‌ها، ضعف در زیرساخت‌ها، ضعف لجستیکی و سطح پایین خدمات بازرگانی، ضعف‌های مربوط به بنگاه‌های تولیدی، مسائل و مشکلات بیرونی، ضعف در صادرات محصولات دانش‌بنیان، عدم‌برخورداری محصولات داخلی از کیفیت و استاندارد کافی، ضعف‌های مربوط به مدیران و مسوولان و عدم‌هماهنگی و انسجام کافی بین نهادهای مربوطه، ضعف‌ها و کاستی‌های ایران و موانع پیش‌روی آن برای تجارت با همسایگان محسوب می‌شود. از یک‌سو منطقه غرب آسیا با مسائل مختلف سیاسی در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای و دوجانبه بین کشورها مواجه است، لذا مولفه روابط سیاسی تاثیر زیادی روی روابط اقتصادی و مبادلات تجاری بین کشورهای منطقه با یکدیگر داشته است. از سوی دیگر، موافقت‌نامه‌های ترجیحی یکی از لازمه‌های رشد روابط اقتصادی و تجاری کشورها با یکدیگر است که متاسفانه در این حوزه ضعف جدی داریم. در زمینه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی، ناوگان یخچالدار، روابط بانکی، حمل‌ونقل ریلی، جاده‌ای و حتی هوایی، امکانات بندری، امکانات گمرکی و شرایط مربوط به تسهیل و سهولت تردد تجار یا صدور ویزای تجاری چالش‌های جدی وجود دارد. عدم‌برخورداری پایانه‌ها و بازارچه‌های مرزی از امکانات مناسب هم نقطه ضعف دیگری در توسعه روابط با همسایگان است. علاوه‌بر این، از دیگر مشکلات افزایش مبادلات اقتصادی با همسایگان می‌توان به ضعف لجستیکی و سطح پایین خدمات بازرگانی اشاره کرد. این مشکل مانع بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های موجود برای توسعه روابط تجاری شده است. همچنین به دلیل عدم‌برقراری حمل‌ونقل مستقیم میان ایران و همسایگان و عدم‌وجود خط زمینی ترانزیتی با برخی از کشورها امکان استفاده از ظرفیت‌های کشور برای صادرات محصولاتی مانند مواد غذایی و فاسدشدنی را کم کرده است. مشکلاتی مانند ضعف در بازاریابی یا عدم‌نگرش بلندمدت به صادرات هم در سطح بنگاه‌های تولیدی و صادراتی وجود دارد. عدم‌ایجاد فضای نقشه تجاری ایمن و تنوع در محصولات و مسیرهای صادراتی نیز باعث شده است که بیش از نیمی از صادرات به پنج کشور هم‌مرز محدود شود. از دیگر سو مسائلی مانند مشکلات مربوط به رفع تعهد ارزی، محدودیت‌های ناشی از تحریم یا شیوع کووید-۱۹ هم بر کاهش تجارت با همسایگان تاثیر گذاشته است. صادرات محصولات دانش‌بنیان هم با وجود اینکه از نظر فنی و تخصصی رشد قابل‌توجهی داشته اما توفیق زیادی نداشته است. همچنین عدم‌توانایی در دستیابی به استانداردها و گواهی‌نامه‌های موردنیاز کشورهای همسایه و نبود رایزن‌های اقتصادی مطلع هم باعث شده تا حجم تجارت با همسایگان در حد انتظار نباشد. به‌طور کلی، مدیران دولتی نیز در استفاده از ظرفیت‌های کشور همسایه برای رونق اقتصاد کشور بهویژه رهایی از تنگنای درآمدی ایجادشده در پی تحریم هیچ اقدامی نکرده‌اند. عدم‌هماهنگی و انسجام در بین دستگاه‌های متولی اقتصاد در کشور هم باعث شده که تاخیراتی در امر تجارت صورت گیرد و باعث مشکلات دیگری شود که برطرف‌کردن آنها با توجه به برخی از تعارض‌های موجود کار دشواری است.
اهمیت و مزیت تجارت با کشورهای همسایه
به‌طورقطع، حمل‌ونقل از شاخص‌ها و مولفه‌های بسیار مهم در توسعه تجارت به‌شمار می‌رود و در فقدان چنین اصلی، کندشدن مناسبات بازرگانی و ظهور و بروز بن‌بست در عرصه‌های تجاری، نه موضوعی در حد یک احتمال، بلکه امری قطعی خواهد بود. با این اوصاف، یکی از موارد حائزاهمیت برای توجه هرچه بیشتر به امر تجارت و بازرگانی با کشورهای همسایه ناظر بر تسهیل جابه‌جایی و نقل و انتقال کالاها و محصولاتی است که در سایه آن، تجارت قوت و رونق می‌گیرد. تجارت با کشورهای همسایه آسان، ساده و با قیمت ارزان انجام می‌شود، به‌طوری که کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل به دلیل فاصله اندک جغرافیایی بر قیمت نهایی کالا تاثیر می‌گذارد و می‌تواند در رقابت با کشورهای دیگر مورد استقبال بیشتری برای مصرف‌کنندگان قرار بگیرد. از طرف دیگر، فرهنگ ایران با همسایگان خود نزدیک‌تر بوده، شیوه‌های مبادله پول نیز آسان‌تر است، بنابراین در شرایطی که جمعیت کشورهای همسایه ایران چند صد‌میلیون نفر برآورد می‌شود، تامین نیاز این جمعیت با تکیه بر تولیدات داخلی فرصتی است که می‌تواند به مثابه سکوی پرتاب اقتصادی کشور نقش‌آفرینی کند.
به‌تبع صدور و فروش کالا به کشورهای همسایه به دلیل بعد مسافت کمتر با سهولت هرچه بیشتری محقق می‌شود و این امتیاز درخصوص محصولات غذایی که با فوریت هرچه بیشتری فاسد می‌شوند، بسیار حائزاهمیت خواهد بود. توسعه مبادلات با کشورهای هم‌مرز، همچنین ارتباطات را نزدیک‌تر و وابستگی متقابل اقتصادی و تجاری را افزایش می‌دهد. تجارت با کشورهای همسایه ایران موجب کاهش مشکلات انتقال پول کالاها می‌شود، چراکه وقتی کالایی در مرزهای دورتر از ایران به فروش می‌رسد، پرداخت مالی سخت‌تر می‌شود اما هم‌مرزهای ایران وجه خود را به سهولت و خارج از مبادلات مالی جهانی می‌توانند به تجار پرداخت کنند. روابط با کشورهای همسایه، علاوه‌بر سهولت در مراودات تجاری، می‌تواند در پیشبرد اهداف نظامی و امنیتی منطقه نیز کارساز باشد.
اولویت‌دادن به کشورهای همسایه برای توسعه تجارت می‌تواند سهم مبادلات تجاری ایران را از ظرفیت موجود در منطقه افزایش دهد و در نهایت موجب رشد صادراتی کشور شود. از دیگر مزایای تجارت با همسایگان می‌توان به بهبود وضعیت معیشتی در مناطق مرزی دو کشور که اکثرا جزو محروم‌ترین و توسعه‌نیافته‌ترین مناطق کشور هستند، اشاره کرد. با توسعه مبادلات بازرگانی بین ایران و کشورهای همسایه، مرزنشینان از اولین گروه‌هایی خواهند بود که از این اتفاق سود می‌برند. از سوی دیگر محصولات کشاورزی باید با کامیون‌های یخچالدار جابه‌جا شوند تا در کیفیت آن تغییری ایجاد نشود که با توجه به اندک‌بودن تعداد این کانتینرها، زمان تردد آنها در کشورهای هم‌مرز به حداقل ممکن می‌رسد که خود موجب افزایش تجارت کالاهایی مانند محصولات کشاورزی می‌شود و هزینه کمتری را نیز به تجار تحمیل می‌کند.
راهکار چیست؟
کشوری می‌تواند در به‌دست آوردن منافع اقتصادی پیشرو باشد که بتواند روابط پایدارتری با دیگر کشورها برقرار کند. کم‌کردن تنش سیاسی با دیگر کشورها، قدرتمند شدن اقتصاد داخلی و هماهنگی دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های داخلی لازمه موفق‌بودن دیپلماسی اقتصادی است. از آنجا که منافع مشترک اقتصادی، پایه و اساس ثبات و امنیت در مناطق مختلف جهان است، مسلما گسترش روابط اقتصادی بین ایران و کشورهای همسایه، اثر مستقیمی در بهبود و پایداری روابط سیاسی بین کشورهای همسایه و به‌تبع آن، کاهش نفوذ و قدرت مانور سیاسی قدرت‌های فرامنطقه‌ای خواهد داشت. با توجه به مسائل مطرح‌شده، راهکارها و پیشنهادهایی برای گسترش تجارت ایران با همسایگان بهویژه در شرایط تحریم ارائه می‌شود.
«تمرکز بر صادرات در قالب تهاتر» که اهمیت این راهکار آنجا است که در این شیوه دیگر نیازی به مناسبات بانکی بین کشورها نیست.«امضای موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تجارت ترجیحی با همسایگان و طراحی و نیز توسعه پیمان‌های تجارت آزاد منطقه‌ای و دوجانبه رونق بخشیدن به تجارت مرزی» دیگر راهکاری است که در این مورد به قوانین جدیدی نیاز داریم تا بتوانیم در بستر آن از ظرفیت‌های موجود بهترین استفاده را ببریم.«تعامل با بخش‌خصوصی در مسیر تجارت به‌صورت دوطرفه» و «توسعه بازارچه‌های مرزی» که امکانی برای افزایش تجارت با همسایگان و کشورهای منطقه است می‌تواند راهکارهای دیگری برای افزایش نفوذ به بازارهای منطقه و همسایه باشد. «تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی» هم همواره مورد تاکید بوده است. تولیدات صنعتی کشور به دلیل اندک‌بودن تنها به افغانستان و عراق صادر می‌شود؛ از این‌رو باید کالاها در بخش‌های مختلف صادراتی احصا شود و در زمینه محصولاتی که مزیت فروش جهانی دارند، تولید صادراتی افزایش یابد.
«توجه به کیفیت و استانداردها» و «ایجاد زیرساخت‌های لازم و فراهم کردن زمینه‌های مساعد برای برقراری ارتباطات بیشتر بین فعالان اقتصادی و تجاری ایران و کشورهای منطقه و همسایه» هم از دیگر مسیرهای تسهیل‌کننده تجارت به کشورهای همسایه است. در این راستا تجهیز پایانه‌های مرزی با کشورهای دارای مرز خشکی مشترک با ایران، ایجاد امکانات و تجهیزات با استانداردهای لازم برای مدیریت و نظارت بر محصولات مبادلاتی بین ایران و این کشورها، جلوگیری از قاچاق کالا و تسهیل صادراتی و فراهم‌کردن تسهیلات لازم برای تردد سریع و ساده تجار بین ایران و این کشورها و در صورت امکان لغو روادید می‌تواند راهکارهایی برای توسعه تجارت با کشورهای همسایه باشد.
«افزایش رویدادهای تجاری مشترک با کشورهای همسایه»، «ایجاد ثبات اقتصادی در کشور»، «ایجاد ثبات در حوزه قوانین و مقررات»، «سیاست‌های مناسب برای تسهیل صادرات تولیدات صنعتی و دانش‌بنیان» و «استفاده درست از ظرفیت نیروی انسانی و جامعه دانشگاهی در سطوح مختلف تجارت» از دیگر راهکارهایی است که در این گزارش به آن اشاره شده است.
از سوی دیگر «انتخاب درست رایزنان و سفیران ایران در سایر کشورها» می‌تواند به ارتقای روابط تجاری کمک کند. در این راستا بهتر است افرادی انتخاب شوند که شناخت کاملی از منطقه محل خدمت خود داشته باشند و بتوانند کشور را در راستای افزایش تجارت پیش ببرند. برای این منظور لازم است رایزنان و سفیران علاوه بر دید سیاسی و امنیتی بتوانند به‌خوبی از ظرفیت‌ها و دانش‌های اقتصادی بهره ببرند.«تجارت با پول‌های ملی» هم از دیگر راه‌های بی‌اثر کردن تحریم‌ها و حفظ ارزش پول ملی است. «استفاده از بستر سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در جهت ارتقای تعامل اقتصادی با کشورهای همسایه»، «استفاده از پیمان‌های دوجانبه تجاری و ارزی و ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشورهای منطقه، تقویت دیپلماسی عمومی و شرکت فعال بخش‌خصوصی واقعی در بازار کشورهای همسایه» و «تشکیل شورای هماهنگی دیپلماسی اقتصادی به‌منظور کاهش ناهماهنگی‌ها میان نهادهای متولی و تسریع در تصمیم‌گیری‌ها و کاهش موازی‌کاری» هم راهکاری دیگر توسعه روابط با همسایگان است.دسترسی به منابع اعتباری در قالب اعتبارات کوتاه‌مدت و بلندمدت از لوازم حیاتی برای صادرکنندگان است. بی‌شک برای شرکت‌های کوچک و متوسط، خط اعتباری بسیار بااهمیت‌تر از شرکت‌های بزرگ تلقی می‌شود، از این‌رو «افزایش دسترسی به منابع» تسهیل‌کننده تجارت است.«دسترسی صادرکنندگان به اطلاعات مختلف»، «ارائه مشوق‌های صادراتی» و «افزایش زمینه حضور بیشتر در بازار همسایگان با تاسیس دفاتر، ایجاد شعب بنگاه‌ها و برندسازی» و «شناسایی نیاز بازارهای کشورهای همسایه» هم اقدامات دیگری است که می‌تواند تجارت را با کشورهای همسایه تقویت کند.