در نشست کمیته فنی صادرات انرژی کمیسیون انرژی اتاق ایران یکی از چالش‌های صنعت قیر، ورود فرآورده‌های نفتی روسیه با قیمت پایین به بازار منطقه عنوان شد. همچنین قیر عراق رقیب قیر ایرانی شده و به بازار ایران لطمه زده است.
کمیته صادرات انرژی کمیسیون انرژی اتاق ایران در نشستی چالش‌ها و فرصت‌های صنعت قیر را بررسی کرد. در ابتدای این نشست، آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران گفت: آنچه امروز برای ما اهمیت دارد این است که معضل صادراتی نتیجه سوءمدیریت‌ها ست و تمهیدات مناسب نداشته‌ایم؛ ما باید پیشنهادهایی خود را درباره برنامه هفتم توسعه ارائه دهیم تا برنامه‌ای توسعه آینده کارآمد باشد. وقتی برنامه‌های توسعه را رصد می‌کنیم توفیق‌ها ۲۰ الی ۳۰ درصد بیشتر نبوده است. این یا به عدم تنظیم درست برنامه یا ساختار اجرایی کشور بوده است. برنامه پنج‌ساله هفتم را واقع‌بینانه‌تر نگارش کنیم و نگرش بخش خصوصی را پررنگ‌تر ببینیم. ضرورت دارد تا نگارش برنامه هفتم را جدی بگیریم و اعلام نظر کنیم.
بعد از آن حمید حسینی، اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران از چالش‌ها و فرصت‌های صنعت قیر گفت: مشکلات صنعت قیر در بازار جهانی تشدید شده است. قیر از اولین فرآورده‌های نفتی است که اجازه ورود بخش خصوصی به آن داده شده است. سال ۱۳۷۳ به بعد اجازه داده شد که بخش خصوصی وارد این صنعت شود و آن زمان حجم صادرات ۲۵ هزار تن بود که تعاونی صنعت نفت آن را صادر می‌کرد و دو واحد بسته‌بندی قیر داشتیم. بعداً صنعت قیر متحول شد و در سال ۱۳۷۸ به ۴۰۰ هزار تن رسید. سرمایه‌گذاری بخش خصوصی باعث رونق شد تا صادرات قیر به ۴۳۴۰ هزار تن رسید و البته ظرفیت صادراتی ما ۶ میلیون تن است که ۲ میلیون تن مصرف داخل و بقیه صادر می‌شد. ۸۶ قیر وارد بورس شد و وکیوم باتوم نبود. اهمیت قیر در این است که عمده حوزه‌هایی نفتی ما سنگین و فوق سنگین است. نفت سنگین در پالایش بیش از هزینه از نفت معمولی و سبک است و در این سال‌ها هزینه‌ها گران‌تر شده است.
حسینی گفت: ما نمی‌توانیم پالایشگاه مدرن داشته باشیم و برای همین ۳۰ درصد نفت خام به فراورده تبدیل‌شده است. اوایل گاز در ایران کشف نشده بود و می‌خواستند با کسب مازوت، منابع پالایشگاه مصرف شود ولی پالایشگاه‌های بعدی هم با تکنولوژی قبلی ساخته شد. ایران باید بتواند در بازار جهانی قیر حضور داشته باشد. ما هیچ پالایشگاه نداریم که بخشی از فرآورده سنگین را تبدیل کند؛ البته تلاش‌هایی است ولی هنوز مشکل است.
در ادامه این نشست حسینی عنوان کرد: بازار جهانی قیر ۱۰۰ میلیون تن معادل دارد. ظرفیت پالایشی دنیا متناسب با نیاز دنیا نیست. فاصله قیمت گازوئیل و بنزین حدود ۴۰ دلار است. بسیاری از پالایشگاه‌ها در دنیا تعطیل‌شده و الآن از ظرفیت پالایشی دنیا درخواست می‌شود، استفاده شود. افزایش مصرف جهانی در حوزه قیر سالی ۳ درصد است. مصرف قیر برای جاده جدید نیست و روکش کردن جاده‌ها سالانه به میلیون‌ها تن نیاز است.
همچنین عنوان شد: هیچ کالایی جایگزین قیر نشده است که هم نفوذناپذیر باشد و هم چسبندگی داشته باشد. سیستم کامپلیت و ساختن جاده با سیمان رهاشده است؛ قیر یک محصول ویژه‌ای است. از این ظرفیت ۱۰۰ میلیون تن، ۵۰ درصدش در داخل کشورها مصرف و بقیه در دنیا صادر می‌شود. ۴۰ درصد در آسیا مصرف می‌شود و ساخت‌وساز اروپا و آسیا تمام‌شده است. در هند ۷۰ درصد جاده‌ها ساخته نشده است. در الجزایر و افریقا مهم‌ترین مسئله توسعه راه است. چینی‌ها می‌گویند راه توسعه ساختن راه است. در آسیا ظرفیت راه‌سازی و مصرف قیر بالاست. ۴۰ درصد قیر دنیا در آسیا مصرف می‌شود؛ ۳۰ در امریکا و ۱۸ در اروپا برای روکش و ایزولاسیون ولی در کشورهای اروپای شرقی در حوزه CIS ۷ درصد و در آفریقا ۵ درصد مصرف می‌شود. افریقا جای افزایش مصرف قیر دارد. بزرگ‌ترین تولیدکننده قیر ۱۸ درصد امریکاست. نفت ونزوئلا سنگین است و امریکا در این حوزه می‌کنند، نفت فوق سنگین ونزوئلا را وارد می‌کردند و به قیر تبدیل می‌کردند. ضمن اینکه نیاز امریکا را تأمین می‌کردند.
رقبای ایران چه کسانی هستند؟
ایتالیا و آمریکا به بازار آفریقا دسترسی دارند و رقیب ایران هستند. قیر یونان تا قطر آمده و بازار کویت و ترکیه را در اختیار گرفته است. ما کمتر از ۱۰ درصد بازار جهانی را داریم. در حوزه نفت هم ۲,۵ میلیون تن صادرات داشتیم که ۵ درصد صادرات بازار جهانی را در اختیار داشتیم. در این منطقه تولیدکننده بزرگ قیر نداریم. بحرین و عربستان ظرفیت کمی دارند و کشورهای خاورمیانه رقیب ما در بازار نیستند. مصر و بعد امریکا بازار بزرگ قیر را دارد و بزرگ‌ترین واردکننده هستند. کانادا، عمان و اسپانیا ۴.۳ درصد سهم واردات قیر دارند. ما تا سال گذشته شش میلیون تن قیر تولید می‌کردیم. پالایشگاه پاسارگاد به ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تن به ظرفیت قیر اضافه کرده است. ما سال گذشته ۴ میلیون و ۳۴۶ هزار تن صادرات قیر داشتیم که بیش از یک‌میلیون دلار درآمد کشور بوده است. با افزایش قیمت جهانی انتظار داریم افزایش درآمد را شاهد باشیم.
خریدار عمده قیر ایران چه کسانی هستند؟
امارات مهم‌ترین خریدار قیر ایران است؛ عمان و بعد هند خریداران قیر ماهستند و الآن پاکستان، سریلانکا، کنیا، چین و بنگلادش خریدار قیر ما هستندو ایران قیر فله‌ای به افریقا می‌برد.
چه بازارهایی را از دست داده‌ایم؟
ما بازار ترکیه را از دست‌داده‌ایم؛ این به دلیل اشکالات قرارداد تعرفه ترجیحی بوده است و بازار گرجستان هم همین شرایط را دارد. الآن ترکیه قیر خود را از عراق وارد می‌کنند. ما بازار قطر را هم از دست‌داده‌ایم که جز بازار خوب برا یایران بود و مذاکره ما برای حفظ اتین بازارها به نتیجه نرسید. عمده بازاری که به قیر ایران کمک کرده، بازار چین است که مصرف‌کننده قیر بشکه‌ای هستند ولی اروپا و ترکیه دنبال بازار فله‌ای هستند. ولی درنهایت امریکا توانست ما را از بازار چین به دلایل مختلف خارج کند. الآن امریکا ۱۴ میلیون تن به چین قیر صادر می‌کند و حدود ۵ میلیون تن وارد می‌کند.
تعداد زیادی شرکت‌های ایرانی درگیر بازار قیر هستند، در منطقه ایران را به‌عنوان بازار خوب قیر می‌شناسند و صنعت قیر جای توسعه دارد. ما ظرفیت تولید ۹ میلیون تن داریم و بازار آن را داریم. وکیوم باتوم خودش هم در بازار خریدار دارد؛ مثل مازوت حمل می‌شود و در کشورهای دنیا به قیر تبدیل می‌شود.
چالش‌ها کدام است؟
اولین مشکل بحث ورود روسیه به بازار هست. روسیه هم وارد بازار فراورده‌ها شده است. قیمت گازوئیل در بازار جهانی ۱۲۶۰ دلار است ولی روسیه ۹۷۰ دلار در دبی گازوئیل تحویل می‌دهد. ما قبلاً مازوت را منهای ۲۰ می‌فروختیم و الآن منهای ۶۰ هم نمی‌توانیم بفروشیم. روسیه نفت را با قیمت پایین می‌فروشد. قیمت فراورده‌های تولیدشده در هند که توسط نفت روسیه تولید می‌شود، برای ایران رقابت‌پذیر نیست.
روسیه صادرکننده قیر بوده و الان بازار اروپا را از دست داده است. ما البته هیچ‌وقت در بازار اروپا نبوده‌ایم. احتمال اینکه روس‌ها راهی پیدا کنند تا قیر خود را وارد منطقه آسیا کنند وجود دارد. الآن بازار خوبی نیست و بازار خریدار است نه فروشنده.
دومین مشکل صنعت قیر، مسئله تحریم‌ها و نداشتن زیرساخت‌های مناسب است. در سال ۵۰۰ کشتی نیاز داریم ولی یک کشتی فله‌بر هم در کشور نداریم؛ ما حتی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های قیر انجام نداده‌ایم. با تحریم مشکلات دو برابر شده است. به بازار اروپا و افریقا کشتی نداریم و هزینه حمل بسیار بالاست. مشکلات نقل‌وانتقال پول، اسناد و بنادر بسیار مهم است و تحریم صنعت قیر را اذیت می‌کند. همه خطوط کانتینری ایران قطع‌شده است.
مشکل بعدی به تصمیم‌های داخلی برمی‌گردد؛ پارسال مجلس مصوبه‌ای برای کالای خام و نیمه‌خام تصویب کرد که درنتیجه قیر جز کالای نهایی نبود ولی در ۱۴۰۱ اسم قیر را به کالای خام اضافه کردند که باید عوارض صادراتی بدهد. معافیت مالیاتی هم حذف شد. همه امتیازات قیر برداشته شد و درنهایت برای صادرکننده‌ها مشکلاتی ایجاد شد. صادرکننده امروز قیر هیچ حمایتی دریافت نمی‌کند؛ تخفیف‌ها مخصوص پالایشگاه‌هاست. از طرفی همه اجزا تشکیل دهنده قیر با دلار آزاد و طبق نرخ بازار آزاد محاسبه می‌شود ولی درنهایت به صادرکننده قیر می‌گویند ارز را نیمایی به دولت بدهد.
مشکل چهارم عرضه قیر تهاتری است که از سال قبل دوباره شر وع شده است؛ این قیر در بازار عوارض جدی دارد و در خیلی از موارد برای پرداخت بدهی پیمانکاران استفاده می‌شود و ممکن است ارز آن وارد بازار شود و این رفتارهای دوگانه به بازار ضرر دارد. آمار صادرات نشان می‌دهد که برای بازار قیر مشکلاتی ایجادشده است. مشکلی که سال گذشته هم ایجاد شد این بود که قیر بی‌کیفیت عراق به بازار ایران وارد شد، با همین شیوه بازار ترکیه و گرجستان را ازدست‌داده‌ایم و بازار کشورهای جنوب را هم از دست‌داده‌ایم.
قیر عراقی رقیب قیر ایرانی
تخمین ساده از وضعیت قیر تولیدشده عراق توسط پالایشگاه‌های اقلیم کردستان با توجه تولید پالایشگاه‌های ایران حدود ۵۵۰ هزار تن تا ۱ میلیون و ۱۰۰ هزار تن است و ۵۰ هزار تن قیر عراقی به ایران وارد می‌شود. البته این رقم سنگینی نیست در مقابل ۳۸۰ هزار تن قیر صادراتی ایران ولی همین عدد به دلیل قیمت پایینش تأثیر زیادی در بازار دارد. برای هندی‌ها اصل قیمت پایین است و نظم بازار را به هم می‌زند.
چه باید کرد؟
پیشنهاد این است که پایانه عمده صادراتی قیر ایران بندرعباس است، قیر عراقی به این بندر وارد نشود و به آن‌ها مسیر دیگری غیر از بندرعباس اختصاص دهند و این‌گونه بخشی از مشکلات حل خواهد شد. بندرعباس را از قیر بی‌کیفیت مصون کنیم.
در ادامه این نشست بار دیگر حسینی گفت: در حوزه تحریم‌ها ما نمی‌توانیم کاری انجام دهیم و امیدوارم به توافقی دست‌یابیم تا بخشی از این تحریم‌ها در حوزه کشتیرانی و حمل‌ونقل برداشته شود. در حوزه روسیه نیاز به بررسی مدیریت جدی است تا با گفت‌وگو بتوانیم صادرکننده فرآورده روسیه باشیم. باید راه را باز کنیم تا فراورده روسیه به بازارهای شمالی وارد شود و ما به کشورهای منطقه وارد شویم. از طرفی باید اتاق ایران با مجلس تعامل داشته باشد و این را اثبات کرد که قیر کالای نهایی است و نباید جز محصولات خام و نیمه‌خام حساب شود.
یکی از حاضران در نشست هم گفت: بی‌ارزش کردن کالای تولیدشده در کشور دور از تدبیر است و نباید قیر مجانی و تهاتری داده شود؛ البته خود همین موضوع تبعاتی هم دارد. ساخت راه و جاده با قیر رایگان ممکن نیست. این‌ها به بازار صادراتی لطمه می‌زند. پالایشگاه‌های بخش خصوصی در کشور توجیه اقتصادی دارد و اجازه دهند این پالایشگاه‌ها کار کنند. اگر نمی‌توانیم پالایشگاه پیشرفته بسازیم، اجازه دهیم در پالایشگاه کوچک بخش خصوصی سرمایه‌گذاری کنند؛ آینده بازار قیر ایران بازارهای آسیا است و ما باید برای حفظ این بازارها تلاش کنیم.
در مقابل فرآورده‌های روسیه چه باید کرد؟
دو ماهی است که مذاکرات در میان بخش دولتی ایران و روسیه شروع‌شده است، اما دولت نمی‌تواند به‌سرعت سوآپ فرآورده‌ها را انجام دهد. مخازن شمال هم به بازار واردات روغن‌های خوراک اختصاص داده‌شده و ظرفیت‌ها کم شده است. در اتحادیه چهار پنج شرکت کار سوآپ انجام می‌دهند؛ دولت‌ها مانعی ندارند و علاقه‌مند به همکاری هستند. بخش خصوصی هم کارهای مطالعاتی خود را به دولت ارائه کرده است. البته روس‌ها هیچ موقع با ما در حوزه فراورده‌های نفتی کار نکرده‌اند؛ هنوز قیمت هم اعلام‌نشده. البته در حال مذاکره هستیم و شاید بتوانیم در یک ماه آینده کار را شروع کنیم. البته در ایران مشکل خلق فرصت است، وگرنه افراد زیادی بعداً وارد مسیر کار خواهد شد. امکانات لجستیکی در شمال کشور وجود دارد و اگر بتوانیم طبق تجربه کاری کم نفتی با روس‌ها، مسیر همکاری را هموار کنیم، بخش خصوصی وارد عرصه کار خواهد شد.
در ادامه این نشست یکی از حاضران گفت: از اردیبهشت ۱۴۰۰ نرخ تورم در جهان ۳ درصد که الآن ۷,۶ درصد رسیده؛ درنتیجه مشتری دنبال کالای ارزان است. این مسئله صادرات قیر ایران را تهدید می‌کند و قیر بی‌کیفیت عراق سال آینده جای بیشتری در بازار صادراتی خواهد داشت. مسئله ارز نیمایی مشکل اصلی قیر در کشور است و اجازه دهند صادرکننده ارز را خودش بیاورد. سال قبل صادرکننده‌ها اجازه داشتند در مقابل صادرات، واردات داشته باشند ولی امسال این فرصت ممکن نیست. طلب مالیاتی صادرکننده‌ها از سازمان امور مالیاتی از ارزش‌افزوده عدد بزرگی است و صادرکننده‌ها دنبال طلب خود هستند. پیشنهاد می‌شود حداقل ضمانت‌نامه یا چکی را دولت ارائه کند تا دست صادرکننده‌ها باز شود.
بعد از ان آرش نجفی گفت: باید برای جلوگیری از اطلاعات، کمیته‌ای را تشکیل دهیم تا اتاق تبادلات ارزی تشکیل شود؛ باید اطلاعات لازم را داشته باشیم و این‌ها را به‌عنوان مطالبه در وزارتخانه مطرح کنیم. از طرفی باید بتوانیم همه ذی‌نفع‌ها را دورهم جمع کنیم تا کار مؤثری انجام دهیم. باید در برنامه هفتم توسعه نظرات بخش خصوصی را ارائه کنیم. باید جایگاه خود را در بازار جهانی پیدا کنیم؛ منطق تعامل با بازار حرفه گری است؛ ما باید در بازار جهانی قدرت و جایگاه خود را پیدا کنیم تا با برنامه‌ریزی به این قدرت و جایگاه برسیم.