قیر به یکی از کالاهای پرطرفدار دوران تحریم با رتبه نهم ارزآوری بدل شده‌است
موفقیت‌های صادراتی صنعت قیر در روزهای سخت تحریم‌ها نه تنها دوچندان شده بلکه به یکی از ارزآورترین صنایع کشور بدل شده است. این مطلبی بود که در نخستین همایش صنعت قیر که چهارشنبه گذشته در سالن همایش‌های سازمان صداوسیما برگزار شد مورد بررسی و توجه قرار گرفت. در این همایش فعالان صنعت قیر با مرور تاریخچه این حرفه در منطقه و جهان، شرایط کنونی بازار این فرآورده نفتی را بررسی کردند و چشم‌انداز آن را مورد کنکاش قرار دادند.
قیر با «تحریم» طلا شد
قیر محبوب در میان جنگ
صادرات در حجم کم، عامل موفقیت فروش قیر در دوران تحریمی شده است. در حال حاضر ایران قیر را به صورت بسته‌بندی درون بشکه به ۳۰ کشور صادر می‌کند و توانسته در این چهارسال سهم قابل توجهی از بازار جهانی را به دست آورد. مخصوصا با نوسانات قیمت‌های داخلی و افزایش شدیدی که بهای نفت در بازار جهانی تجربه کرد و رکوردهای قیمت‌های نفت و قیر از سال ۲۰۰۸ شکسته شد، این موضوع موجب کاهش شدید مصرف قیر و توقف پروژه‌های جاده‌ای در کشورهای مختلف شده است به گونه‌ای که بودجه‌های تخصیص یافته توسط دولت‌ها برای پروژه‌های نفتی و افزایش عرضه جوابگوی قیمت‌های جهش یافته قیر در ماه‌های اخیر نیست. تا جایی که بسیاری از پروژه‌ها در آسیا و آفریقا و حتی اروپا، خرید قیر و عملیات اجرایی را تا کاهش قیمت‌ها متوقف کرده‌اند. این موضوع رکود سنگین در بازارهای صادراتی قیر و تقاضای کمتر در بازارهای هدف ایران را در سال جاری هشدار می‌دهد.
همین‌طور کاهش مصرف قیر در کشورهای جنوب اروپا و ترکیه به علت رشد قیمت، منجر به افزایش حجم عرضه صادراتی همین کشورها شد و با عرضه بیشتر قیر توسط سایر تامین‌کنندگان در جهان روبه‌رو شده‌ایم.
ادامه این موضوع و قیمت‌گذاری نامناسب قیر ایران می‌تواند فرصت آربیتراژی بازارهای قیر از ترکیه، جمهوری‌آذربایجان و تولید‌کنندگان شرق و جنوب اروپا که احتمالا از نفت‌خام ارزان و سنگین روسیه نیز بهره می‌برند را به بازارهای هدف ایران فراهم کند. ریسک عجیبی که شاید در گذشته چندان هم به آن توجه نمی‌شد.
به علاوه دسترسی به نفت سنگین روسیه با قیمت‌های مناسب برای چین و هند به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان و تولید‌کنندگان قیر در آسیا در شرایط اخیر فرصت تولید قیر بیشتر و با قیمت پایین‌تر را برای این کشورها فراهم کرده و فشار مضاعف بر قیمت‌های وارداتی از ایران اعمال خواهد کرد.
سایه روشن صنعت قیر؛ از گذشته تاکنون
مهندس جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی با اشاره به نقش موثر صنعت قیر در امر توسعه گفت: در دو حوزه امکان توسعه صنعت کارخانه‌های قیرسازی وجود دارد که تولید قیر از نفت‌خام سنگین میدان‌های سروش و نوروز(که تا ۶۰ درصد امکان تبدیل به قیر به‌صورت مستقیم وجود دارد) و نیز پیش‌بینی ظرفیت مطمئن تولید قیر در توسعه کیفی نفت‌کوره تولیدی در قالب طرح‌های توسعه پالایشگاهی در حال اجرا از آن جمله است.
او گفت: از سال ۸۳ و از زمانی که مجموعه کارخانه‌های قیرسازی به بخش خصوصی واگذار شد، نقش کارخانه‌های قیرسازی نقشی انعطاف‌پذیر بود و در شرایطی که ما نیاز به تولید نفت کوره داشتیم، نفت کوره تولید می‌شد و بالعکس در شرایطی که نیاز به صنعت ساختمانی و کارهای توسعه‌ای داشتیم، قیر تولید می‌شد.
معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی؛ واگذاری شرکت‌ها به بخش خصوصی و نظام قیمت‌گذاری را از دیگر چالش‌های این صنعت در سال‌های گذشته دانست و گفت: نظام قیمت‌گذاری قیر به عنوان فرآورده‌ای جانبی و ویژه که در بازار جهانی قیمت نداشت، در سال ۸۳ از طریق یک فرمول و با توجه به تولید نفت‌کوره و نفت‌خام با آن فرمولی که در بورس کالا عرضه می‌شود، محقق شد که البته امروز نیاز به اصلاح قیمت دارد.
سالاری با اشاره به حل و فصل موضوع قیر تهاتری در سال ۸۸ گفت: پارسال ۱۵۰ هزار میلیارد تومان قیر رایگان تخصیص داده شد، اما متاسفانه دولت گذشته هیچ اقدامی در این باره انجام نداد، اما با ورود دولت سیزدهم، تلاش کردیم پیش از اجرایی شدن آیین‌نامه، در این باره اقدام کنیم و در مجموع ۵/ ۱ میلیون تن قیر برداشت شد که سهمی قابل‌توجه است.
وی ضمن اشاره به این نکته که ظرفیت روزانه کشور برای عرضه وکیوم‌باتوم در شرکت‌های پالایشی۶ میلیون تنی است، گفت: «تخصیص ۱۹۰ هزار میلیارد ریال معادل ۱۹ هزار میلیارد تومان قیر رایگان به دستگاه‌های متولی در سال ۱۴۰۱ به نوعی حمایت دولت و وزارت نفت از این صنعت بود که قیر را به‌صورت مجانی در اختیار دستگاه‌ها قرار داده و از محل خوراک نفت‌خام پالایشگاه تهاتر شده و مابه‌التفاوت آن تا قیمت بورس کالا، با شرکت‌های پالایشی تصفیه می‌شود که اقدامی اثرگذار بود.»
مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی پیش‌بینی کرد با توجه به تحقق ظرفیت ۱/ ۱ میلیون تنی پارسال و پیش‌بینی ۲ میلیون تن در سال ۱۴۰۱، مردم بتوانند آثار اجتماعی قیر تهاتری آن را ببینند. وی در ادامه گفت: «در دهه ۷۰ سمیناری با شرکت‌های هندی در این زمینه برگزار و بحث تولید قیرهای پلیمری مطرح شد که در وزارت راه و شهرسازی قرار بود آزمایش و اجرا شود، اما به لحاظ بالا بودن قیمت تولید قیر پلیمری محقق نشد. امروز به برکت این همایش و انجمن قیر ایران امیدواریم بتوانیم در این مرز دانشی نیز ورود کنیم.»
او با اشاره به مشکلات جابه‌جایی قیر با بشکه و امحای ضایعات گفت: خوشبختانه توانسته‌ایم با توسعه این بخش، امروزه در بازارهای شرق آسیا یا در کشورهای اروپایی و آفریقایی جایگاهی ویژه داشته باشیم. با توجه به اینکه مصرف ما در داخل کشور، کمتر از ۵۰ درصد تولید بوده و بقیه صادر می‌شود، امیدواریم با توسعه روزبه‌روز این صنعت، برند ایران در بازارهای صادراتی نیز حفظ شود.
ایران، بزرگ‌ترین صادرکننده قیر آسیا
به گفته مهرداد همتی، دبیر انجمن قیر ایران، سالانه ۱۱۵ میلیون تن قیر در سراسر جهان تولید می‌شود و در این بین ایران توانسته بزرگ‌ترین صادرکننده قیر در آسیا شود. همتی گفت: صنعت قیر ایران از سال ۲۰۱۹ برای نخستین بار، بزرگ‌ترین صادرکننده قیر در آسیا شد که نشان‌دهنده موفق بودن آن در اقتصاد کشور است، اما طی سال‌های اخیر، نرخ رشد صنعت قیر در ایران، کمتر از کشورهای آسیایی شده و این موضوع می‌تواند خطری برای این صنعت باشد.
همتی گفت: پیش‌بینی شده است طی دو سال آینده تقاضای جهانی قیر افزایش جدی یابد. کشورهای مختلفی برای این ظرفیت بالقوه، برنامه‌ریزی کرده‌اند و ظرفیت‌های جدیدی برای خود ایجاد کرده‌اند، اما ایران تاکنون به این ظرفیت چندان توجهی نشان نداده است.
دبیر انجمن قیر ایران با بیان اینکه طی دو سال آینده نیاز جهانی به تامین قیر، از ۱۲۵ میلیون تن فراتر خواهد رفت، گفت: کشورهای دیگر در حال افزایش ظرفیت تولید قیر خود هستند، اما در ایران با وجود اینکه بخش خصوصی سرمایه‌گذاری‌هایی را انجام داده، موانع زیادی برطرف نشده است.
دبیر انجمن قیر عمده‌ترین دلیل وضعیت نه چندان مطلوب کنونی صنعت قیر ایران را عدم توجه مدیران و عدم هماهنگی میان دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی دانست وگفت: «متاسفانه برخی افراد، تمایل به حفظ وضع موجود در این صنعت دارند.»
کیفیت بالای قیر ایران
ایران اکنون در رتبه چهارم تولید قیر در جهان و نخست در آسیا است و با سالانه یک‌ونیم میلیارد دلار، صنعت قیر رتبه نهم صادرات کشور را به دست آورده است. داوود محمدی، رئیس هیات‌مدیره انجمن قیر گفت: راه توسعه از توسعه راه‌ها می‌گذرد و از الزامات توسعه راه‌ها، داشتن قير با کیفیت است. صنعت قیر با سابقه طولانی جایگاه آن در توسعه و عمران مغفول مانده بود اما امروز نقش و جایگاه خود را به دست آورده است. هم‌اکنون واحدهای فعال با بالاترین استانداردها، قیر خود را تولید می‌کنند و اینکه امروز ایران رتبه چهارم صادرات قیر را کسب کرده، از بالا بودن کیفیت قیر تولیدی آن نشات می‌گیرد.
به گفته رئیس انجمن قیر ایران، مشتریان بین‌المللی نیز به علت کیفیت خوب است که با وجود تحریم قیر ایران همچنان خریدار دارد. ناگفته نماند اکنون بخشی از ۷۰ واحد تولیدی قیر به علت مشکلات حاکم بر تولید، از مدار خارج و دچار مشکلاتی همچون کمبود نقدینگی و بلوکه شدن سرمایه‌های‌شان شده‌اند.
محمدی گفت: قرار است نخستین همایش صنعت قیر ایران در هفته صنعت و معدن و در سالروز راه‌اندازی انجمن قیر ایران برگزار شود. این همایش، نخستین رویداد در صنعت قیر خواهد بود که قبلا جایگاه خود و اقدامی که می‌تواند در توسعه داشته باشد رانشان نداده است.
افزایش سهم شرکت‌های دانش‌بنیان
سروش رستگار، مدیر پروژه‌های شبکه تبادل فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز در خصوص ارتباط این صنعت با دانش گفت: در حال حاضر سهم اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص کشور حدود ۵/ ۳ درصد است که عدد قابل ملاحظه‌ای نیست، به همین منظور یکی از راه‌حل‌های افزایش سهم شرکت‌های دانش‌بنیان، قرار دادن فناوری آنها در زنجیره ارزش شرکت‌های بزرگ کشور است.
وی در ادامه عنوان کرد: شبکه تبادل فناوری به عنوان بازوی اجرایی پروژه‌های ستاد ویژه توسعه فناوری نانو و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری وظیفه برقراری پیوند بین صنعت و مجموعه‌های دانش محور را بر عهده دارد. در این همایش ضمن معرفی برترین واحدهای تولید قیر کشور از تولید‌کنندگان نمونه نیز تقدیر به عمل آمد.
به‌طور کلی قیر ایران در سه نوع بسته‌بندی بشکه، فله و کیسه و به دو طریق زمینی و دریایی صادر می‌شود. قیرِ فله از طریق کشتی‌های فله‌بر از مسیرهای دریایی و تانکرهای حمل به صورت زمینی صادر می‌شود و قیرِ بشکه و کیسه نیز از طریق کانتینر به صورت دریایی و زمینی به کشورهای مقصد فروخته می‌شود.
هند، امارات، بنگلادش، کنیا و میانمار ۵ کشوری هستند که به ترتیب بیشترین واردات قیر در قالب بشکه از ایران را دارند. در نیمه اول سال ۹۹ ایران حدود ۲۵۰ هزار تن قیر بشکه به هند صادر کرده که نشان‌دهنده ظرفیت بالای صادرات قیر به این کشور است.