به‌غیرازانرژی‌های تجدیدپذیر، تنها منبع داخلی در آلمان زغال‌سنگ است که بسیار آلوده بوده و تنها 9 درصد از مصرف اولیه انرژی این کشور را تامینمی‌کند و این عدد در حال کاهش است.
منظور از منبع مصرف اولیه نوعی انرژی است که از منابع طبیعی به دست می‌آید و نه فرایندهای ثانویه مانند برق. با این وصف، اکثریت گسترده سوخت‌های فسیلی که در این کشور استفاده می‌شود، وارداتی هستند. آلمان با انگیزه‌های سیاسی 12 نیروگاه تولید انرژی خود را تعطیل کرد و اورانیوم سه نیروگاه هسته‌ای باقی‌مانده نیز کاملاً وارداتی هستند. حالا بین آمریکا و روسیه برای تامین گاز گرفتار آمده است. نفت و گاز روی‌هم‌رفته سهمی 60 درصدی از انرژی اولیه دارند و مدت‌های مدیدی است که روسیه تامین‌کننده اصلی هردویآن‌هاست. این کشور پیش از آغاز جنگ با اوکراین تقریباًیک‌سوم از نفت آلمان و نیمی از زغال‌سنگ و بیش از نیمی از گاز غول صنعتی اروپا را تامین می‌کند. بقیه اتحادیه اروپا هم وضعیت چندان بهتری ندارند.
۱) وابستگی آلمان به صادرات انرژی روسیه
40سال پیش، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) به کاخ سفید هشدار داد که خط لوله گاز 3500مایلی روسیه از سیبری به آلمان، تهدید مستقیم برای آینده اروپای غربی است. سازمان سی‌آی‌اِی استدلال می‌کرد که چنین خط لوله‌ای، وابستگی بیش‌ازحدی در اروپای غربی به منابع انرژی و سوخت روسیه ایجاد می‌کند که خطرناک است. رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا با این خط لوله مخالفت کرد؛ اما در برابر منافع گروه‌های لابی به‌سختی شکست خورد. روزنامه نیویورک‌تایمز در آن زمان این شکست در برابر ایجاد این خط لوله اروپایی را تحت عنوان «لابی‌گری برای منافع تجاری خصوصی بر امنیت ملی،
حقوق بشر و نگرانی‌های زیست‌محیطی غلبه کرده است» توصیف کرد (ماکسیم تیمچنکو، مجمع جهانی اقتصاد).
در اواخر دهه 60 میلادی که صنایع سنگین دستِ‌بالا را در جهان داشتند، کشوری که در آن زمان آلمان غربی نام داشت به‌شدت نیازمند انرژی ارزان‌قیمت بود. همین مسئله باعث شد این کشور خطوط لوله زیادی را در اختیار اتحاد شوروی قرار دهد تا از طریق آن بتواند گاز دریافت کند و در تمام این مدت سیاستمداران آلمان غربی هم دائماً به دنبال داشتن روابطی آرام با شوروی باشند. آخرین همکاری‌های اقتصادی این دو کشور منجر به ساختن خطوط انتقال نورد استریم 1 و 2 شد که با گذشتن از زیر دریای بالتیک و دور زدن اوکراین، آلمان را به روسیه متصل می‌کند. البته فعلاً نورد استریم 2 مورد استفاده قرار نگرفته و با پیش آمدن جنگ وضعیت پیچیدگی بیشتری هم پیدا کرده است.
از چارلز کاپچان؛ مشاور امنیت ملی دولت اوباما، منقول است که هربار اوباما از مرکل می‌پرسید چرا با پروژه نورد استریم موافق است مرکل جواب متفاوتی می‌داد. فشارهای ناشی از جامعه تجارت، سیاست داخلی، راضی نگه‌داشتن ائتلاف، این تصمیم او نیست و همین‌طور تا بی‌نهایت، همیشه یک پاسخ متفاوت. پاسخ درست احتمالاً ترکیبی از این عوامل بود. یکی از توضیحات موردعلاقه مرکل در موقعیت‌های پیچیده: «مزیت‌هایش به معایبش می‌چربند». تجزیه پیچیدگی به بخش‌های قابل‌مدیریت چیزی است که مرکل در آن مهارت داشت (صدراعظم، کاتی مارتون، ترجمه سعید کلاتی، صص. 158 و 235).
۲) تاثیر ژئواستراتژیک وابستگی آلمان
به صادرات انرژی روسیه
در تمام این سال‌هاموضع آلمان در قبال روسیه و تلاش این کشور برای حفظ روابط سیاسی و اقتصادی و کانال دیپلماتیک با مسکو که با همکاری‌های اقتصادی بالاخص درزمینه انرژی گره خورده، بخشی از سیاست بلندمدت حزب حاکم سوسیال‌دموکرات آلمان بوده است، سیاستی که از سوی اوکراین به‌نوعی همدستی با مسکو قلمداد شده و
حتی در روزهای اخیر به لفاظی‌های عجیب و بی‌سابقه از سوی کی‌یف علیه برلین منجر شده است. این روزها زلنسکی آلمان را متهم کرده که با ادامه تجارت انرژی با روسیه، از خون کسب درآمد می‌کند. او آلمان را به همدستی با روسیه برای دور زدن اوکراین و ایجاد خطوط لوله نورداستریم 1 و 2 متهم کرده است. سفیر اوکراین در آلمان نیز اظهارات بی‌سابقه‌ای علیه حزب سوسیال دموکرات و شخص رئیس‌جمهور آلمان مطرح کرده که این امر باعث عصبانیت گسترده سیاستمداران آلمانی از تمامی جناح‌ها شده است. زلنسکی اخیراًپس‌ازآنکه اشتاین‌مایر؛ رئیس‌جمهور آلمان، قصد سفر به کی‌یف را داشت، او را عنصر نامطلوب خواند و به دلیل روابط با روسیه او را به اوکراین راه نداد.
گرهارد شرودر؛ صدراعظم اسبق آلمان که از روابط خوبی با ولادیمیر پوتین برخوردار است، در گفت‌وگو با روزنامه نیویورک‌تایمز اظهار کرده که از زمانی که حمله روسیه به اوکراین آغاز شد، تمام کارکنان دفترش از جمله رئیس دفتر و سخنگوی 20ساله وی که از دوران صدراعظمی‌اش در کنار او بودند، در اعتراض استعفا کردند. او پیش از اینکه شاهد لغو حق شهروندی خود از هانوفر باشد، در اقدامی خودخواسته این کار را کرد. حتی زمانی که باشگاه فوتبال بوروسیادورتموند، خواستار بیانیه محکمی درباره پوتین شد، شرودر که از 6 سالگی از آن حمایت می‌کرد، عضویت خود را لغو کرد. نوربرت روتگن؛ قانون‌گذار
محافظه‌کار می‌گوید که شرودر از شهرت و نفوذ دفتر صدراعظم استفاده کرد و خود را به‌عنوان عاملی برای منافع روسیه معرفی کرد تا ثروتمند شود. شرودر کسی است که در هفته‌های پایانی حکومت خود با تاسیس خط لوله گازی نورد استریم که هم‌اینک بسیار جنجالی شده است، موافقت کرد. پوتین یک‌بار با او شوخی کرده و به وی گفته بود: «آیا می‌ترسی برای ما کار کنی؟!» هرچند که این شوخی جدی شد و او یک شغل در روسیه پذیرفت. او که اکنون 78 سال دارد، بدون کم‌وکاست حرف می‌زد و در اصل استدلال می‌کند که اگر او از ثمره این ارتباط ثروتمند شده است، پس کشورش هم رشد کرده و ثروتمند شده است. او تصریح می‌کند که: «من معتقد هستم که این جنگ اشتباه است و همیشه این را گفته‌ام. من همیشه به منافع آلمان خدمت کرده‌ام. من کاری را که از دستم برمی‌آید، انجام می‌دهم و دست‌کم یک‌طرف وجود دارد که به من اعتماد دارد. آنچه ما درحال حاضر می‌توانیم انجام دهیم، برقراری صلح در سریع‌ترین زمان ممکن است. می‌توانم بگویم که پوتین علاقه‌مند به پایان دادن به جنگ است؛ اما اتفاق به این راحتی نیست و نکاتی وجود دارد که نیاز به توضیح دارند. چه ازنظر سیاسی و چه ازنظر اقتصادی نمی‌توان کشوری مانند روسیه را برای دوره طولانی منزوی کرد. صنعت آلمان به مواد خامی نیاز دارد که در اختیار روسیه است. این فقط محدود به نفت و گاز نیست و خاک‌های کمیاب را نیز شامل می‌شود. این‌ها مواد خامی هستند که به‌سادگی قابل تعویض و جایگزین نیستند».
اولاف شولتز؛ صدر اعظم آلمان، در مصاحبه با اشپیگل گفت که تحریم گاز نمی‌تواند جنگ در اوکراین را متوقف کند و اگر پوتین به بحث‌های اقتصادی اهمیتی می‌داد، هرگز این جنگ جنون‌آمیز را آغاز نمی‌کرد. شولتز به اشپیگل گفت که اجتناب از تحریم گاز روسیه به معنای جلوگیری از یک بحران اقتصادی چشمگیر، از دست دادن‌میلیون‌ها شغل و کارخانه‌هایی خواهد شد که دیگر هرگز جبران نمی‌شوند. این امر عواقب بزرگی برای کشور ما و برای کل اروپا خواهد داشت و همچنین به‌شدت بر تامین مالی بازسازی اوکراین تاثیر خواهد گذاشت؛ بنابراین، مسئولیت من این است که بگویم ما نمی‌توانیم اجازه چنین چیزی را بدهیم. حدود یک‌سوم گاز وارداتی آلمان از روسیه، برای تولیدات صنعتی مانند فولاد و مواد شیمیایی استفاده می‌شود. راینر دولگر، رئیس اتحادیه کارفرمایان آلمان (BDA) و راینر هافمن، رئیس کنفدراسیون اتحادیه‌های کارگری (BDG) در بیانیه‌ای مشترک گفتند که «تحریم سریع گاز منجر به از دست رفتن تولید، تعطیلی صنایع، صنعتی‌زدایی هر چه بیشتر و نابودی طولانی‌مدت موقعیت‌های شغلی در آلمان خواهد شد». رابرت هابک پیش‌بینی کرده که اگر آلمان استفاده از نفت و گاز روسیه را متوقف کند، بیکاری گسترده، فقر، عدم امکان تامین گرمایش خانه‌ها و تامین بنزین موردنیاز خودروها رقم خواهد خورد.
حتی اگر گاز قطع نشود، پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند اروپا در سال 2022 یک تریلیون دلار برای انرژی خواهد پرداخت که دو برابر هزینه انرژی در سال 2019 است. جنگ بر بهای دیگر کالاهای تجاری اثر می‌گذارد. بهای نفت هم‌اکنون رو به افزایش است. روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان است و اوکراین با فاصله اندکی پس از روسیه قرار دارد. روسیه منبع بزرگ تامین فلزات نیز هست. در بازارهای امروز که دچار کمبود هستند حتی یک تکانه کوچک می‌تواند بهای کالاهای تجاری را به اوج برساند. اقتصاددانان آلمانی تخمین زده‌اند اگر واردات گاز از روسیه متوقف شود، آلمان ممکن است طی 2 سال آینده 220میلیارد یورو یا معادل 5.6درصد تولید ناخالص داخلی خود را از دست بدهد. گزارش بوندس بانک می‌گوید در صورت اعمال تحریم انرژی روسیه و تعلیق سایر تجارت‌ها بین برلین و مسکو، اقتصاد آلمان 5درصد بیشتر از آنچه انتظار می‌رفت، کوچک‌تر می‌شود.
ختم کلام
موضع ضد آلمانی در میان سردمداران اوکراین چیز تازه‌ای نیست و از زمان کودتا علیه دولت دموکراتیک اوکراین در سال 2014 و قدرت گرفتن ناسیونالیست‌ها و گروه‌های دست راستی در کی‌یف، آن‌ها همواره برلین را متهم به همدستی با مسکو کرده‌اند. موضع آلمان‌عدم توقف فوری واردات نفت و گاز از روسیه است که چنین موضعی با انتقاد شدید اوکراین، دولت‌های لهستان و کشورهای حوزه بالتیک روبه‌رو شده است. آلمانی‌ها به‌وضوح متوجه شده‌اند که اوکراین به دنبال آن است که در سیاست داخلی آلمان دخالت کرده و برلین را مجبور کند برخلاف منافع خود و سایر کشورهای اروپایی، تمامی روابط خود و به‌ویژه در حوزه انرژی را به‌سرعت با روسیه قطع کند و همچنین سلاح‌های تهاجمی در اختیار کی‌یف قرار دهد که این امر نیز برخلاف سیاست آلمان در جنگ‌هاست. کشورهای کوچک شرق اروپا به‌عنوان متحدان آمریکا در ناتو نیز به بازوی اعمال فشار بیشتر علیه آلمان برای همراهی با این سیاست تبدیل‌شده‌اند. در چنین شرایطی، به نظر می‌رسد که آلمانی‌ها قصد ندارند با برنامه تحریمی که آمریکا برای اروپا در زمینه انرژی تدارک دیده کاملاً همراهی کنند.
در ژوئن 2022 (خرداد 1401) روسیه جریان صادراتی گاز از طریق خط لوله نورد استریم 1 را به 40درصد ظرفیت کل کاهش داد. دلیل این اقدام روسیه تاخیر در بازگشت تجهیزاتی بود که توسط شرکت زیمنس انرژی آلمان برای تعمیرات به کانادا فرستاده شده بود. این تجهیزات به دلیل تحریم‌های غربی علیه روسیه در کانادا مانده بودند و تحت‌فشار دولت اوکراین از بازگشت آن‌ها جلوگیری شده بود؛ اما درنهایت و با فشار آلمان و دیگر کشورهای اروپایی که از کمبود گاز رنج می‌بردند، توربین تعمیر شده را کانادا با مجوزی محدود بازگرداند. آلمانی‌ها از کانادا به دلیل این اقدام تشکر کردند، البته کانادایی‌ها گفته‌اند که تحریم‌ها علیه بخش انرژی روسیه را ادامه خواهند داد.
گاز کلیدواژه انرژی و ژئواستراتژی جهان در طول دو دهه آینده خواهد بود. در 2019 حجم سرمایه‌گذاری‌های جهانی روی توسعه گاز 7.2برابر نفت بود.
فرشید فرحناکیان
دکترای حقوق نفت و گاز