سقوط رقابت‏‏‌پذیری صنعتی ایران

رقابت‌‌‌پذیری صنعتی ایران چه وضعیتی دارد؟ آخرین نسخه از گزارش «یونیدو» پیرامون تولید صنعتی رقابت‌‌‌پذیر در جهان، وضعیت ایران را رو به افول نشان می‌دهد. صنایع ایران در حالی در سراشیبی رقابت‌‌‌پذیری قرار دارند که هم سهم صنعت از صادرات کل کشور و هم ‌وزن تولیدات با فناوری بالا کاهش یافته است. با اینکه گزارش ۲۰۲۲ سازمان جهانی «یونیدو» درباره قدرت رقابت‌‌‌پذیری صنعتی (Competitive Industrial Performance Index) در ایران، برمبنای داده‌‌‌های سال ۲۰۲۰ ایران و سایر مناطق جهان منتشر شده؛ اما در همین قاب نسبتا قدیمی نیز سقوط ایران شش‌پله بوده که قابل‌توجه است. این گزارش که از دو بخش «شاخص صادرات صنعتی» و «شاخص ارزش‌فزوده صنعتی» تشکیل شده است، نشان می‌دهد ایران نسبت به سال ۲۰۱۹ وضعیت بهتری دارد؛ اما در مقایسه با سال ۲۰۱۷ شرایط کشور نزولی است.


ایران البته هنوز هم از حدود 100کشور جهان وضعیت بهتری دارد؛ اما سقوط پیوسته کشور در سال‌های اخیر اگر ادامه یابد، می‌‌‌تواند جایگاه کشور را طی یک‌دهه آینده بسیار متزلزل‌‌‌تر از امروز کند. از آنجا که سهم صادرات صنعتی از کل صادرات، توان رقابت و نفوذ یک‌کشور در بازارهای بین‌المللی را نشان می‌دهد، وضعیت ایران از این منظر قابل تامل است. گزارش «یونیدو» نشان می‌دهد که سهم صادرات صنعت از کل صادرات کشور در فاصله 2017 تا 2020 کم شده و از 45‌درصد به 39‌درصد سقوط کرده است. گزارش قبلی «یونیدو» درباره ایران را بازوی پژوهشی مجلس منتشر کرده بود. در آن گزارش که اسفندماه 1398 به چاپ رسید، تاکید شده بود، سهم صادرات صنعتی در کل صادرات، توان رقابت و نفوذپذیری در بازارهای بین‌المللی را نشان می‌دهد. با این منطق می‌‌‌توان ادعا کرد، فشار تحریم و سیاست‌‌‌های داخلی نه‌تنها رفاه ملی را از بین برده و به افول تشکیل سرمایه در کشور منجر شده، بلکه زمینه‌‌‌ساز رقابت‌‌‌پذیری کمتر صنایع مختلف کشور نیز شده است.

در گزارش «یونیدو» کل ارزش افزوده بخش صنعت 56میلیارد و 700میلیون دلار و سرانه کشور 676دلار (برای هر ایرانی) اعلام شده است. در این گزارش کل صادرات صنعتی کشور 37میلیارد و 800میلیون دلار اعلام شده و 462دلار سرانه هر ایرانی در این بخش بوده است. گزارش تایید می‌کند، سهم صادرات صنعت از کل صادرات ایران دوسوم میانگین جهانی است. در جهان عموما بیش از 60درصد تولیدات صنعتی کشورها به طور میانگین صادر می‌شود که این عدد برای ایران کمتر از 40درصد است. همین موضوع نیز باعث شده است تا رتبه ایران در جهان به 112(از 154کشور)سقوط کند. کیفیت تولیدات صنعتی صادراتی کشور نیز با سقوط ملموس به رتبه 94 رسیده است که ابدا رضایت‌‌‌بخش نیست. گزارش 2022 «یونیدو» درباره ایران حاوی نکات دیگری نیز هست.

با اینکه هنوز نهادی به این گزارش واکنش نشان نداده؛ اما جزئیات مختلف آن گویای افول جدی تولید صنعتی در کشور است. در آخرین گزارش «یونیدو» که مربوط به سال 2020 است، 154 کشور مورد ارزیابی قرار گرفته‌‌‌اند و نمره ایران 46هزارم بوده است. آلمان، چین، ایرلند، ژاپن، کره‌جنوبی و ایالات‌متحده آمریکا شش‌کشور برتر با بیشترین سطح از قدرت تولید صنعتی هستند. در این گزارش، شدت صنعتی‌شدن کشور (Industrialization Intensity Index) در فاصله سال‌های اخیر تا رده 35 سقوط کرده است. در این دوره، سهم ایران از ایجاد ارزش‌افزوده صنعتی کل جهان دوپله سقوط کرده، ضمن اینکه توان کشور در تولیدات با فناوری بالا از 9/ 0‌درصد به 5/ 0درصد کاهش یافته که مستقیما نشانه سهم اندک تحقیق و توسعه یا خرید فناوری‌‌‌های نوین در بنگاه‌‌‌های ایرانی است. همین عامل باعث رتبه پایین‌‌‌تر ایران در جهان شده است. به‌رغم این وضعیت متزلل، کشور برخی تغییرات مثبت را نیز از سر گذرانده است.

برای نمونه در آخرین گزارش سازمان توسعه صنعتی ملل متحد، میزان تولیدات صنعتی منبع‌محور از 65درصد در سال 2017 به 54درصد در سال 2020 کاهش یافته است، ضمن اینکه تولید کالاهای با فناوری متوسط (مثل خودرو، لوازم‌خانگی، ماشین‌‌‌آلات و...) از 25‌درصد به 32درصد افزایش یافته و کالاهای با فناوری پایین (مثل پوشاک، کفش و کالاهای مصرفی بی‌‌‌دوام) از 9/ 7‌درصد به بیش از 12درصد افزایش یافته است. از لابه‌لای داده‌‌‌های این گزارش می‌‌‌توان فهمید، کشورهای مختلف جهان پیشرفت کرده و هر روز به دلیل سرمایه‌گذاری بیشتر و نوسانات کمتر، سهم بیشتری از ارزش‌افزوده صنعتی جهان را به دست می‌‌‌آورند.

ایران اما چنین روندی ندارد. دلیل این موضوع به سیاست‌‌‌های داخلی و تحریم برمی‌‌‌گردد که نه‌تنها زمینه‌‌‌ساز وقوع بحران در سرمایه‌گذاری و سقوط تشکیل سرمایه به‌ویژه از منظر ماشین‌‌‌آلات شده، بلکه نیروی کار ماهر را از ایران به سمت بازارهای بین‌المللی سوق داده و همین سرعت رشد تولید صنعتی کشور را در مقایسه با میانگین جهانی و رقبای منطقه‌‌‌ای کند کرده است. با اینکه همه اعداد احصاشده از سوی «یونیدو» درباره کشور بد نیست؛ اما به طور کلی در فاصله سال‌های 2017 تا 2020 قدرت تولید صنعتی و صادرات صنعتی رو به افول بوده یا نرخ رشدی بسیار کمتر از روند معمول و میانگین جهان داشته است.

بررسی افول صنعتی کشور از زاویه عددی در گزارش «یونیدو» نشان می‌دهد که صنایع ایران با پارادوکس جدی در سال 2020 روبه‌رو بوده‌‌‌اند. ایران از یکسو سقوط 6پله‌‌‌ای را در رقابت‌‌‌پذیری صنعتی تجربه کرده و سرانه آن در صادرات صنعتی کاهش یافته و از دیگر سو سهم کالاهای منبع‌پایه یا مواد خام در صادراتش کم شده است تا محصولات با فناوری کم یا متوسط جانشین آن شوند. از سوی دیگر، در گزارش «یونیدو» از وضعیت صنایع ایران در سال 2020 سهم ایران از صادرات صنعتی جهان با اختلاف جدی نسبت به میانگین جهانی روبه‌رو شده و به رده 43 سقوط کرد. با اینکه کشور از نظر فعالیت‌‌‌های مرتبط با تولید محصولات با تکنولوژی متوسط و بالا کمتر از سایر شاخص‌‌‌ها سقوط کرده؛ اما نگاهی به عملکرد عربستان‌سعودی، ترکیه، امارات متحده عربی و برخی دیگر از رقبای ایران نشان می‌دهد که شرایط کشور در این حوزه نیز چندان رضایت‌‌‌بخش نیست.

در گزارش «یونیدو» تاکید شده که تولید کک، فرآورده‌‌‌های نفتی و هسته‌‌‌ای 15/ 19درصد از کل تولید صنعتی کشور را شکل می‌دهد، در حالی که سهم مواد و محصولات شیمیایی 71/ 18درصد است. مواد و محصولات غذایی و خوراکی با 15درصد و خودرو، کشنده‌‌‌، تریلر و قطعات با 12درصد در رتبه‌‌‌های بعدی قرار دارند، در حالی که فلزات اساسی سهم 91/ 11درصدی از کل تولید بخش صنعت را داشته‌اند.