ایران بهطور جدی از سال گذشته نفوذ به بازارهای آفریقایی را آغاز کرده است. جدیدترین گام دولت برای توسعه روابط با قاره سیاه نیز سفر وزیر امورخارجه ایران به چند کشور آفریقایی است. در این راستا «دنیای‌اقتصاد» به بررسی روابط تجاری ایران با آفریقا پرداخته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد حضور کشورهای آفریقایی در لیست مقاصد اصلی صادرات ایران کمرنگ بوده است.
صادرات ایران به کشورهای آفریقای در ابتدای تابستان درحالی آب رفته که دولت به‌دنبال افزایش مبادلات اقتصادی و تجاری با کشورهای آفریقایی است؛ جدیدترین گام دولت برای توسعه روابط با قاره سیاه با سفر وزیر امورخارجه رقم خورده است.
حسین امیرعبداللهیان روز گذشته برای بازدید و رایزنی با تعدادی از مقامات کشورهای آفریقایی (مالی، تانزانیا و همچنین زنگبار جمهوری متحد‌تانزانیا) راهی قاره آفریقا شده تا قدم‌‌‌‌‌های دیگری از سوی ایران در راستای گسترش تعاملات سیاسی و اقتصادی با این قاره برداشته شود. در همین راستا «دنیای‌اقتصاد» به واکاوی آمار صادرات ایران به قاره آفریقا پرداخته است. ارقام صادراتی ایران به بیست کشور منتخب نشان می‌دهد صادرات به کشورهای آفریقایی در چهارماهه نخست سال‌جاری نسبت به آمار تجمیعی سه‌ماهه امسال کاهش یافته است. در سه‌ماهه نخست سال‌جاری، صادرات ایران به آفریقایجنوبی، نیجریه، موزامبیک و سودان بالغ بر ۳۳۱میلیون دلار بوده است ولی در آمار تجمیعی چهارماهه دو کشور آفریقایی از لیست ۲۰ مقصد نخست ایران حذف شده‌اند و مجموع صادرات دو کشور باقی‌مانده در این لیست به ۲۲۹میلیون دلار رسیده است.
مرور این لیست نشان می‌دهد، در چهارماهه نخست سال‌جاری آفریقایجنوبی با دو پله افت و نیجریه با سه پله افت در لیست باقی‌مانده و موزامبیک و سودان از این فهرست خارج شده‌اند. پیشتر نیز ساحل‌عاج از لیست ۲۰کشور منتخب واردکننده کالاهای ایران حذف شده بود، اما ایران همچنان به‌دنبال بازارگشایی در قاره سیاه است و به این منظور نیز چشم‌انداز صادراتی را تا سال۱۴۰۴ رسیدن به تجارت ۵ تا ۶میلیارد دلاری به قاره آفریقا اعلام کرده است. به‌نظر می‌رسد سفر وزیر امورخارجه ایران به آفریقا نیز مذاکره برای نفوذ به بازارهای جدید آفریقایی است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد کشورهای همسایه در کنار قدرت‌های جهانی به‌دنبال گسترش حضور خود در قاره آفریقا هستند. بر اساس دادههای موجود در حالحاضر واردات آفریقا، حدود ۵۸۰میلیارد دلار است که از این رقم سهم ایران صرفا ۲/ ۱میلیارد دلار است، این رقم برای صادرات خدمات فنی و مهندسی به آفریقا ۲۰۰میلیون دلار برآورد می‌شود؛ این درحالی است که سهم صادرات خدمات فنی و مهندسی به آفریقا نیز ۳۰۰میلیارد دلار گزارش شده است.
آمار موجود همچنین نشان می‌دهد، بیش از ۱۰۰ کشور جهان امروز در این قاره به کشت فراسرزمینی مشغول هستند. در این حوزه درکنار چین، ایالات‌‌‌‌‌متحده آمریکا و انگلستان که پیشتاز کشت فراسرزمینی در قاره آفریقا هستند، کشورهای همسایه ایران و منطقه خاورمیانه از جمله ترکیه و عربستان نیز به‌چشم می‌خورند. البته ایران نیز به‌دنبال کشت فراسرزمینی در این قاره بوده؛ اما هنوز مذاکراتش به نتیجه نهایی نرسیده است. براین اساس نیز در حاشیه اختتامیه هفتمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌‌‌‌‌های اقتصادی ایران و غنا، وزیر جهادکشاورزی خواستار رفع مشکلات کشت فراسرزمینی ۵هزار هکتاری نهاده دامی ایران در کشور غنا شد. درحالی ایران برای اجرای کشت فراسرزمینی در غنا با مشکل مواجه است که سال‌گذشته آماری رسمی مبنی‌بر سرمایه‌گذاری ۶/ ۱میلیارد دلاری غنا در ایران منتشر شد. البته پیگیری‌های «دنیای‌اقتصاد» به این نتیجه رسید که چین با نام غنا در سیستان و بلوچستان درحال ساخت یک پتروشیمی است.
بنابراین شرایط کنونی مبادلات تجاری و اقتصادی ایران با آفریقا چندان مطلوب نیست. البته رئیس سازمان توسعه تجارت می‌گوید دولت قصد دارد تا پایان سال۱۴۰۱ تجارت ۲/ ۱میلیارد دلاری خود به آفریقا را به ۵/ ۲میلیارد دلار برساند. طبق گفته این مقام دولتی تا پایان ۱۴۰۴ نیز صادرات ایران به این قاره به ۵ تا ۶میلیارد دلار خواهد رسید، اما رسیدن به این میزان صادرات نیازمند الزاماتی از جمله تجهیز زیرساخت‌‌‌‌‌هاست. در حالحاضر یکی از چالش‌های اصلی تجارت با این قاره عدم‌شناخت ظرفیت‌های کشورهای آفریقای از سوی سیاستگذاران و تجار ایرانی است. از نگاه تحلیلگران ظاهرا پتانسیل‌های آفریقا برای تجار و مدیران ارشد و میانی ایرانی و بالعکس ایران، برای فعالان آفریقایی ناشناخته است.
این درحالی است که یکی از الزامات اولیه توسعه تجارت ایران با هر کشوری، شناسایی ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل آن است. چالش دیگر در این تجارت از نگاه تحلیلگران، نبود زیرساخت‌های اولیه برای توسعه همکاری‌‌‌‌‌های تجاری میان ایران و کشورهای مستقر در قاره آفریقا است. درحال‌حاضر ایران با هیچ‌‌‌‌‌یک از کشورهای آفریقایی، خط مستقیم هوایی ندارد و خط کشتیرانی نیز بهطور غیرمستقیم و از طریق بندر جبل‌‌‌‌‌علی و عمان برقرار است. گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد، اختلاف بار دریایی ایران به آفریقا بهطور مستقیم و غیرمستقیم، در هر‌تن معادل ۱۴۰ دلار است، اما یکی دیگر از چالش‌های موجود عدم‌‌‌‌‌تمایل شرکت‌ها و بازرگانان ایرانی برای حضور مداوم در بازار آفریقا است. طبق آماری که پیشتر آقاجعفری سفیر ایران در آفریقایجنوبی و سفیر آکردیته در کشورهای لسوتو، سوازیلند، موزامبیک و آنگولا اعلام کرده بود، در حالحاضر تعداد ایرانیان مستقر در کل قاره آفریقا از ۴هزار نفر فراتر نمی‌‌‌‌‌رود.
تجارت ایران و آفریقا در ۱۴۰۰
طبق دادههای گمرک در سال۱۴۰۰ بیش از دو‌میلیون تن کالا به ارزش ۲/ ۱میلیارد دلار به آفریقا صادر شد که فقط ۵/ ۲درصد کل صادرات ایران در این سال بوده است. به گزارش خبر‌گزاری فارس، سید‌روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک پیشتر اعلام کرده بود ایران در سال۱۴۰۰ از بین ۵۵ کشور آفریقایی به ۵۰ کشور صادرات داشته است. به باور این لطیفی اگرچه این صادرات از نظر تعداد مطلوب است، ولی از لحاظ حجم صادرات به این قاره نامطلوب است، زیرا فقط ۵/ ۲درصد از کل صادرات سال۱۴۰۰ به کشورهای آفریقایی اختصاص داشته است. این میزان در برابر وسعت جغرافیایی این قاره و جمعیت آن و مسافت آن نسبت به برخی قاره‌‌‌‌‌های دیگر مطلوب نیست؛ بنابراین به دلیل ارزانی کالاهای ایرانی و مسافت کم باید میزان صادرات ما بیشتر از این میزان باشد.
برآوردها نشان می‌دهد در سال‌گذشته ۲میلیون و ۵۲۶هزار و ۳۹۹تن کالا به ارزش یک‌میلیارد و ۱۹۹میلیون و ۴۴۲هزار و ۱۵۰دلار کالا به کشورهای آفریقایی صادر شده است. در این بین غنا با ۵۸۶هزار‌تن واردات به ارزش ۳۵۳میلیون دلار در جایگاه اول قرار دارد. بعد از این کشور، آفریقایجنوبی با ۲۵۴میلیون دلار و نیجریه با ۱۲۵میلیون دلار قرار دارند. براساس دادههای موجود موزامبیک با ۹۸میلیون دلار در رتبه چهارم، کنیا با ۷۷میلیون دلار در رتبه پنجم، سودان با ۷۳میلیون دلار در رتبه ششم قرار دارند. آمار سال‌گذشته نشان می‌دهد، الجزایر با ۶۷میلیون دلار در رتبه هفتم، تانزانیا با ۵۵میلیون دلار رتبه هشتم، سومالی با ۲۹میلیون دلار رتبه نهم و ساحل‌عاج با ۱۵میلیون دلار در رتبه دهم قرار دارند، پس از این کشورها اتیوپی، لیبی، مصر، مراکش، جیبوتی، مولداوی، ماداگاسکار، سنگال و اوگاندا در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
بررسی واردات از کشورهای آفریقایی هم نشان می‌دهد در سال۱۴۰۰ فقط از ۱۸کشور آفریقایی واردات داشتیم که از لحاظ ارزش ۶۰میلیون و ۳۷۰هزار و ۹۵۹ دلار و از لحاظ وزن فقط ۶۵هزار و ۲۲۸تن از بوده است. براساس دادههای موجود تانزانیا با فروش ۴۴هزار و ۷۰۶تن کالا به ارزش ۱۴میلیون و ۶۵۶هزار دلار در جایگاه نخست، غنا با ۷میلیون و ۴۷۳هزار دلار در جایگاه دوم، اتیوپی با هفت‌میلیون و ۲۵۶هزار دلار در رتبه سوم، آفریقایجنوبی با ۶میلیون و ۴۴۵هزار دلار درجایگاه چهارم و کنیا با ۶میلیون و ۳۰۳هزار دلار در رتبه پنجم قرار دارد. آمار گمرک نشان می‌دهد، در رتبه‌های بعدی سیشل با چهار‌میلیون دلار، زیمبابوه با سه‌میلیون و ۸۵۱خزار دلار، سوازیلند با سه‌میلیون و ۷۱۱هزار دلار و مصر با سه‌میلیون و ۵۷۸هزار دلار قرار دارند. این کشورها عمده‌‌‌‌‌ترین کشورهای طرف معامله ایران برای واردات بودند.
در عین حال علیرضا پیمان‌‌‌‌‌پاک، رئیس‌کل سازمان توسعه تجارت ایران نیز چندی پیش در برنامه تلویزیونی با اشاره به هدف‌گذاری صادرات به آفریقا گفت: برنامه ما این است که تا پایان سال۱۴۰۱ تجارت ۲/ ۱میلیارد دلاری ایران با آفریقا را دوبرابر کنیم و تا پایان ۱۴۰۴ این رقم را به ۵ تا ۶میلیارد دلار برسانیم که رسیدن به این میزان نیازمند الزاماتی از جمله تجهیز زیرساخت‌‌‌‌‌هاست. معاون وزیر با اشاره به الزامات تجارت با کشورهای آفریقایی افزوده بود: ایجاد خطوط کشتیرانی و زیرساخت‌های تجاری، پولی و بانکی برای تجارت با کشورهای آفریقا طی سال‌های گذشته به دلیل عدم‌اولویت‌‌‌‌‌بندی، تعریف‌نشده و تمرکز ما در حالحاضر تجهیز و فراهم‌کردن این الزامات برای افزایش تجارت است.