موضوع تدوین الگوی تازه اقتصادی - مالی در پژوهشگاه صنعت نفت در دوره اخیر وزارت نفت مورد توجه قرار گرفته و صنعت نفت با هدف وقوع تحول در این مرکز علمی ضرورت این اقدام را اعلام و قول پیگیری داده است. در دنیای شلوغ و پرتلاطم علم و فناوری امروز، سرعت رسیدن به فناوری‌های جدید از اهمیت زیادی برخوردار است، اما یکی از موضوع‌های مهم دیگر، تجاری‌سازی این فناوری‌ها در فرصتی کوتاه و رساندن آنها به بازارهای بین‌المللی و عرصه‌های تجربی و اجرایی است. بسیاری از موضوع‌هایی که در دهه‌های اخیر به یک صنعت بزرگ تبدیل شده‌اند، ابتدا در حلقه کوچک چند محقق و پژوهشگر جان گرفته و به کمک سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی تجاری شرکت‌ها، به‌موقع و میزانی کافی به بازارهای جهانی رسیده است و این همان حلقه و زنجیره مهم در حوزه علم و فناوری و بازارهای مالی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی است و به نظر می‌آید این مهم به‌ویژه در حوزه پژوهش‌های کاربردی و فناورانه در صنایع پایه‌ای همچون نفت، مورد توجه قرار گیرد.
از سال‌ها پیش که موضوع توسعه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و فناورانه در صنایع مختلف گسترش یافت و مورد حمایت گسترده قرار گرفت، یکی از موضوع‌های مهم و چالش‌برانگیز، اما و اگر و چرایی و چگونگی ورود این شرکت‌های پژوهشی و فناورمحور به حوزه‌های تجاری و مالی بوده است. اینکه آیا این شرکت‌ها می‌توانند خودشان به تنهایی وارد این عرصه شوند و آیا حمایت و ورود دولت‌ها و حامیان بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری اصل حرکت علمی و فناورانه را منحرف نمی‌کند، موضوعی است قابل بحث. در بخش‌های زیادی از صنعت نفت از سال‌ها پیش تاکنون تجربه‌های خوبی در مورد شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها وجود دارد، به‌گونه‌ای که توانسته‌اند تولیدات و محصولات فناورانه خود را به مرحله تجاری‌سازی و بازارهای مصرف داخلی و خارجی برسانند و این روند در دولت سیزدهم نیز بیش از پیش پیگیری شده است.
تحولات مهم در راه است
در یک سال اخیر صنعت نفت تلاش کرده است موضوع تجاری‌سازی را برای حوزه‌های فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها وارد فاز تازه و برخی موانع فراروی این مسیر را برطرف کند. یکی از مجموعه‌هایی هم که در این حوزه فعالیت و اثرگذاری قابل توجه دارد، پژوهشگاه صنعت نفت است. فعالیتهای این بخش از صنعت نفت، در سه مجموعه «پردیس پژوهش و توسعه صنایع بالادستی نفت»، «پردیس پژوهش و توسعه صنایع پایین‌دستی نفت» و «پردیس پژوهش و توسعه انرژی و محیط‌زیست» انجام می‌شود و راهبرد اصلی پژوهشگاه صنعت نفت، ایجاد ارزش‌افزوده از راه تولید و تجاری‌سازی فناوری با رویکرد اصل انجام پژوهش برای توسعه و داخلی‌سازی فناوری‌های جدید است.
در این مسیر محدودیت‌هایی برای پژوهشگاه صنعت نفت در سال‌های گذشته وجود داشت؛ از این رو با توجه به تغییر عملکرد و شرایط و ضرورت اصلاح در روند حرکت، معاون توسعه مدیریت و سرمایه انسانی وزیر نفت از اداره پژوهشگاه صنعت نفت مطابق آیین‌نامه‌ای جدید در آینده نزدیک و مدیر برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران از ضرورت تدوین الگوی اقتصادی- مالی نو در پژوهشگاه صنعت نفت خبر داده‌اند و به این ترتیب، پای پژوهشگاه صنعت نفت به موضوع تجاری‌سازی برخی پروژه‌های تحقیقاتی و فناورانه باز می‌شود.
اگرچه هنوز هم بودجه بخش پژوهش در بخش‌های مختلف صنعت نفت ناکافی است، مسیر پژوهش و فناوری راه خود را به بازار کالا و خدمات باز کرده و این اتفاق در چند سال اخیر با حمایت و توجه بیشتری دنبال شده است. باید توجه داشت که رویکرد تجویزی به این معنا که بایدها و نبایدها را مشخص و سیاست‌ها را اعلام کنيم تاکنون در تعامل صنعت نفت با بخش‌های فناوری و پژوهشی جواب نداده است و باید به‌دنبال روش‌های دیگری برای حضور در بازارهای جهانی باشیم. لازم است در شرایط کنونی با توجه به داشته‌هامان در حوزه منابع انسانی، زیرساخت‌های علمی و فناورانه و حمایت‌های دولت، اکوسیستم نوآوری و فناوری در کشور را بازنگری و اصلاح کنیم و بی‌شک یکی از مهم‌ترین بخش‌های لازم برای تحول، حوزه تجاری‌سازی محصولات و تجهیزات است.
تغییراتی که شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان رقم می‌زنند
از سوی دیگر، موضوع تدوین الگوی تازه اقتصادی - مالی در پژوهشگاه صنعت نفت در دوره اخیر وزارت نفت مورد توجه قرار گرفته و مدیر برنامه‌ریزی تلفیقی شرکت ملی نفت ایران ضرورت این اقدام را اعلام کرده و قول پیگیری داده است. از آنجایی که پژوهشگاه صنعت نفت افزون بر حوزه‌های پایین‌دستی، در بخش‌های مهم و کاربردی در بالادست صنعت نفت هم حضور دارد و هم‌زمان امکان ارتباط و تعامل مستقیم با متخصصان و نخبگان این صنعت را دارد، لازم است زمینه‌های همکاری بخش صنعت و دانشگاه و شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان بیش از قبل تبیین شود و همه سازوکارهای مالی و اقتصادی مورد ارزیابی دوباره قرار گیرد.
یکی از توصیه‌های مناسب و قابل پیگیری این است که پژوهشگاه صنعت نفت در بخش پایین‌دست به‌دنبال تهیه لایسنس‌هایی برود که شرکت‌های خارجی‌ها از ارائه آن به ما خودداری کرده و می‌کنند و هم‌زمان در همکاری با دولت و بخش‌های دیگر وارد حوزه‌های حساس و کاربردی بالادست صنعت نفت شود و برای این مهم لازم است الگوی اقتصادی- مالی جدید داشته باشد.
عظیم کلانتری‌اصل، رئیس پژوهشگاه صنعت نفت که در مدت حضور خود در پژوهشگاه صنعت نفت موضوع تجاری‌سازی و توسعه یافته‌های علمی را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین رسالت‌های پژوهشگاه نفت دنبال کرده، گفته است: مکتوب‌سازی و اشتراک تجربه با دیگر پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی کشور می‌تواند به ما در رسیدن به اهداف کمک شایانی کند.
وی چندی قبل در نشست هم‌اندیشی تأسیس شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان در زیست‌بوم فناوری نفت که با حضور مسئولان و پژوهشگران پژوهشگاه‌های نیرو و پلیمر و پتروشیمی کشور در محل پژوهشگاه صنعت نفت برگزار شد، هدف از برگزاری این گردهمایی را به اشتراک‌گذاری تجربه‌ها و رفع مشکلات در زمینه ایجاد شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان با همکاری پژوهشگاه‌های نیرو و پلیمر خواند و اظهار کرد: شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان در حقیقت شکاف میان مراکز تولید علم و تجاری‌سازی محصولات را پر می‌کنند که با توجه به تعریف نشدن آنها در بدنه صنعت نفت باید برای تشکیل آنها روی همکاری قانون‌گذاران و نهادهای نظارتی به‌صورت ویژه حساب باز کنیم.
انحصارشکنی پژوهشگاه صنعت نفت
وی با تأکید بر اینکه امیدواریم حاصل هم‌اندیشی تأسیس شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان در زیست‌بوم فناوری نفت به‌صورت مکتوب در اختیار مدیران پژوهشگاه صنعت نفت قرار گیرد تا بتوانیم از تجربه‌های دیگر وزارتخانه‌ها برای تشکیل شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان بهره ببریم، گفت: پژوهشگاه صنعت نفت به‌عنوان یکی از قطب‌های علمی صنعت نفت تاکنون توانسته است انحصار بسیاری از شرکت‌های خارجی در لایسنس‌های مختلف در بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی را بشکند.
برای فعالیت و اثرگذاری شرکت‌های زایشی دانش‌بنیان که در چند سال اخیر هم‌زمان با رشد شرکت‌های دانش‌بنیان فعال شده‌اند، مشکلات و موانع زیادی وجود دارد. مواردی همچون وجود تعهدهای سازمانی برای انجام تحقیقات به‌موازات تعهدها در حوزه کسب‌وکار، ریسک‌پذیری پایین شرکت‌ها، مقاومت در بهره‌گیری از متخصصان علوم انسانی و کسب‌وکار، حضور نداشتن در دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی تخصصی و کسب‌وکار و کمبود نقدینگی در مسیر این شرکت‌ها قرار دارد. باید توجه داشت که تجاری‌سازی همان بخشی است که محققان و فناوران از ابتدای کار به امید این بخش فعالیت خود را شروع می‌کنند و به عبارتی نقطه اوج و به بار نشستن پروژه است و به همین دلیل نقص و ضعف در این مرحله می‌تواند مجموعه‌های نوپا و جوان دانش‌بنیان و فناور را با ناامیدی مواجه کند.
می‌توان امیدوار بود با اصلاحاتی که در پژوهشگاه صنعت نفت در شرف وقوع است و تغییراتی که برای تجاری‌سازی پروژه‌های پژوهشی و فناورانه در این مجموعه انجام می‌شود، الگویی مناسب و کارآمد برای تجاری‌سازی دیگر پروژه‌های فناورانه و دانش‌بنیان فراهم شود.
هفته‌نامه مشعل