ایران با حدود ۳۴تریلیون مترمکعب، رتبه اول ذخایر تثبیتشده گاز طبیعی در دنیا را دارد. پس از ایران، روسیه با حدود ۵/ ۳۲ و قطر با حدود ۵/ ۲۴تریلیون مترمکعب، به ترتیب دومین و سومین کشورهای بزرگ دارای ذخایر تثبیتشده گاز طبیعی در جهان هستند. واقعیت این است که ایران می‌تواند با تکیه بر چنین ظرفیت بی‌‌بدیلی، به عنوان یکی از بازیگران محوری صادرات گاز در جهان معرفی شود. هدفی که در بلند‌مدت، جایگاه کشور را در ابعاد اقتصاد بین‌الملل و حتی سیاسی، به طرز چشمگیری ارتقا خواهد بخشید. در سنوات گذشته و با کمال تاسف شاهد آن بوده‌ایم که طیف وسیعی از اهداف تعریف‌شده کشور در حوزه تجارت بین المللی گاز، مسکوت مانده و در بایگانی پژوهشکده‌ها خاک می‌خورد. حال آنکه گاز ایران دارای ظرفیت بالقوه تبدیل شدن به رقیب اصلی برای خط لوله ترکاستریم است.
ترکاستریم، از حاشیه تا متن
در روزهای آغازین سال ۲۰۲۰، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، رؤسای جمهوری روسیه و ترکیه، با حضور چند تن از مقامات عالی‌رتبه سایر کشورها، خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را رسما افتتاح کردند. این خط لوله ۱۲میلیارد‌دلاری که «ترک استریم» عنوان گرفت، با طولی نزدیک به هزار کیلومتر، از بستر دریای سیاه عبور می‌کند. بر‌اساس گزارش اویل‌پرایس، خط لوله ترکاستریم از ظرفیت اسمی برابر با حدود ۳۲میلیارد مترمکعب گاز در سال برخوردار بوده که با هدف انتقال گاز روسیه از مسیر ترکیه به سمت اروپا طراحی و راه‌اندازی شده است. پروژه‌ای که در واقع در دو مسیر منفک از یکدیگر ساخته شده که یکی گاز را به ترکیه و دیگری به کشورهای اروپایی انتقال می‌دهد. خط لوله شماره۲ ترک استریم، گاز روسیه را با عبور از ترکیه به کشورهای اروپایی از جمله صربستان و بلغارستان هدایت می‌کند.
این خط از شهر اناپای روسیه به‌وسیله دریای سیاه به شهر لوله‌بورگاس ترکیه رسیده و سپس از طریق یونان، گاز به اروپا می‌رسد. اردوغان در آن زمان، ترک استریم را یک پروژه تاریخی در حوزه انرژی برشمرد و با اشاره به اینکه بیش از ۵۰میلیون نفر در ترکیه به‌طور مستقیم از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، گفت پیش‌بینی می‌شود سالانه حجمی معادل ۳۲میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در قالب این پروژه، به‌صورت مستقیم و با حذف واسطه، از روسیه به ترکیه منتقل شود.به نوشته آناتولی، ترکاستریم برای ترکیه و اروپا نوعی وابستگی به روسیه را در حوزه انرژی به همراه داشت، تا حدی که حتی مسائل داخلی این کشورها نیز تحت‌الشعاع تصمیمات کرملین قرار گرفت. ابعاد اقتصادی و مالی خط لوله ترکاستریم به اندازه‌ای گسترده بود که موضوعات سیاسی پیرامون آن در حاشیه قرار گرفت.
گاز ایران، تهدیدجدی ترکاستریم
از دیدگاه کارشناسان حوزه انرژی، ترکاستریم به سه دلیل نمی‌تواند به عنوان رقیبی برای صادرات گاز ایران تلقی شود. نخست آنکه تصمیم ترکیه مبنی‌بر قطع جریان گاز از سوی ایران با هدف جایگزین کردن گاز روسیه، به‌هیچ‌وجه به صرفه و صلاح این کشور نبوده و نیست. دوم اینکه هرچند ایران تا به امروز در زمینه صادرات گاز به اروپا موفق عمل نکرده است، اما امکان تحقق این امر در آینده‌ای نزدیک، دور از ذهن نیست. و سوم اینکه تقاضای جهانی گاز در سنوات گذشته، همواره روند صعودی داشته است.
به دلیل هم‌‌جواری دو کشور، انتقال گاز از طریق خط لوله ایران برای ترکیه مزیت‌های بیشتری دارد و چنانچه ترکیه به دنبال جایگزینی کامل گاز ایران با تکیه بر خط ترکاستریم باشد، باید هزینه به‌مراتب بالاتری را پرداخت کند، چراکه ترکاستریم از دریای سیاه عبورکرده و فاصله زیادی با شرق ترکیه دارد. واقعیت این است که روسیه در روزهای آغازین پروژه، نرخی حتی پایین‌تر از قیمت گاز ایران به ترکیه پیشنهاد داد. ترکیه اما به‌آسانی نمی‌توانست از گاز ایران چشم پوشی کند، چراکه خواه از منظر جغرافیایی و خواه از منظر سرمایه‌گذاری‌هایی که در آن انجام شده است، انجام هرگونه تغییر در مسیر تامین گاز بسیار پرهزینه است. خط لوله ایران روزانه حجم قابل‌توجهی گاز به ترکیه صادر می‌کند، خط لوله‌ای که از غرب ایران آغاز و از مسیر آنکارا، به استانبول منتهی می‌شود.
پروژه‌های فراسرزمینی گاز ایران
همچنین به گزارش رویترز، ایران قرار بود گاز خود را از طریق شمال عراق به سوریه و سپس از این کشور به سوی مدیترانه، یونان، ایتالیا و در نهایت سوئیس صادر کند که درنهایت موضوع این پروژه عقیم ماند و به نتیجه مطلوب نرسید. علاوه بر این، ایران با توسعه خطوط گازرسانی خود می‌تواند در زمینه تامین گاز کشورهایی نظیر آذربایجان، ارمنستان، افغانستان و حتی هند، ایفای نقش کند. واقعیت این است که طبق آمار موسسه تحقیقات انرژی اروپا، منحنی مصرف نفت و گاز در این قاره، به دلیل افزایش جمعیت و رشد شاخص توسعه صنعتی، روند افزایشی داشته است. بنابراین با استناد به شواهد ذکرشده، واضح است خط لوله ترکاستریم به هیچ عنوان قابلیت حذف کامل گاز صادراتی ایران را نداشته و نخواهد داشت.
البته توفیق ایران در نیل به اهداف صادرات انرژی، به همت جمعی و تدبیر عاجل مسوولان حوزه نفت و گاز وابسته است. پرواضح است که در صورت عدم‌توسعه خطوط گازی ایران و رقابتی نکردن نرخ‌ها و همچنین با عنایت به روند روزافزون توسعه خطوط لوله روسیه، ممکن است در آینده نزدیک، خط انتقال گاز روسیه به رقیبی جدی‌تر برای ایران تبدیل شود. تحریم‌های سخت‌گیرانه نفتی که توسط آمریکا و دیگر هم‌پیمانان، گریبان‌گیر ایران شده است، تاثیری عمیق بر رشد شاخص صادرات نفتی روسیه گذاشت، تا اندازه‌ای که در فاصله زمانی بسیار کوتاه، صادرات نفت این کشور افزایش ۵برابری را تجربه کرد. از سوی دیگر، تحریم صنعت نفت ونزوئلا نیز به نوبه خود برکات بسیاری برای صنعت نفت روسیه در پی داشت.
سیگنال‌ها و افق مثبت صادراتی
در شرایط فعلی، خبر امیدوار‌کننده از وزارت نفت این است که مذاکرات با مقام‌های عمانی جهت احداث خط لوله صادرات گاز به این کشور آغاز شده، تا جایی‌که کارگروه فنی مربوطه نیز تشکیل شده است. توفیق این مذاکرات، فارغ از روابط مابین ایران و عمان، تا حد زیادی متاثر از تحولات بین‌المللی خواهد بود. البته در گذشته طرح احداث خط لوله اسلامی، با گذشتن از مسیر ایران، عراق، سوریه و سپس به سمت اروپا تدوین شده بود. همچنین به موازات آن، خط لوله قطر، عربستان، عراق، ترکیه و درنهایت، اروپا تدوین شده بود که متاسفانه تحت تاثیر تحریم‌های صنعت نفت، هیچ‌یک اجرایی نشد. بنا بر اظهار مدیر‌عامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، خط لوله دهم سراسری، شبکه گاز شمال غرب کشور را پایدار کرده و آمادگی برای صادرات به ترکیه را ایجاد کرده است. علاوه بر آن، خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان از سمت ایران تکمیل شده است با‌این‌حال، در سمت پاکستان اصلا شبکه‌ای وجود ندارد.
به گزارش اکونومیست، سال‌هاست ایران در زمینه تامین منابع انرژی و سوخت‌های فسیلی چه برای بازار داخلی و چه در سطح بین‌المللی، به عنوان کشور مادر معرفی شده است. انتقادی که به حوزه نفت ایران وارد می‌شود این است که این کشور در دهه‌های گذشته، تنها روی تولید و صادرات نفت متمرکز شده است تا از طریق فروش این محصول استراتژیک، بتواند منابع بودجه کشور را تامین کند. تاریخچه تک‌محوری بودن صادرات انرژی ایران و اتکای صرف به نفت، جایگاه موثر صادرات گاز را به حاشیه رانده است. پرواضح است که این موضوع تشدید اثرات مخرب تحریم‌های نفتی را دامن زده است. چنانچه حوزه انرژی ایران به صورت موازی و به همان اندازه که بر تولید و صادرات نفت سرمایه‌گذاری کرده است، به صنعت گاز نیز توجه می‌کرد، اکنون نه تنها در فصول سرد سال برای تامین منابع گاز پایدار در بخش خانگی و صنعتی کشور با مشکل مواجه نبودیم، بلکه شاهد ایفای نقش موثر‌تر گاز ایران در تجارت بین‌الملل بودیم.
پیمان قناعتی‌فرد