اهمیت
توسعه تجدیدپذیرها از زمانی بیشتر از گذشته خود را نشان می دهد که کشور ما سالانه
هزینه های گزافی را بابت خاموشی های فصلی چه در پیک تابستان به دلیل مصرف بالا (خانگی
و صنایع) و چه در زمستان به دلیل کمبود سوخت نیروگاه ها، متحمل می شود. همچنین اهمیت
و فقدان رشد تجدیدپذیرها در کشور از آنجایی بیشتر مورد توجه قرار می گیرد که گفته
می شود افزایش شکاف عرضه و تقاضای گاز طبیعی برای چهارده ماه سرد سال تا 1412 نشان
می دهد کشور ایران با کسری فزاینده تراز
گاز برای مصارف خانگی، صنعتی و نیروگاهی روبروست، تا حدودی که در زمستان های سال
های اخیر، گاز صنایع و نیروگاه ها با قطعی های مکرر مواجه بوده اند و در چنین
شرایطی به اعتقاد کارشناسان ادامه احداث نیروگاه های فسیلی برای تولید برق، اقدامی
بیهوده ارزیابی می شود. استفاده از انرژی های خورشیدی، بادی، زیست توده و انرژی
هایی که قابلیت تجدیدپذیری دارند، پایدار وتمام نشدنی هستند که سرمایه گذاری و
تولید چنین انرژی هایی بیش از هر اقدامی می تواند برای حال و آینده راهبردی معقولانه
و یک مزیت محسوب شود. حال در این گزارش می خواهیم تصویری از وضعیت موجود انرژی های
تجدیدپذیر در کشور بویژه صنایع ارائه دهیم که این اطلاعات با همت سازمان انرژی های
تجدیدپذیر و بهره وری انرژی برق ایران (ساتبا) و انجمن سازندگان و تامین کنندگان
کالا و خدمات انرژی های تجدیدپذیر(ساتکا) به دست آمده است.
بر اساس
آمارهای به دست آمده 83 درصد از نیروگاه های برق جدید احداث شده در دنیا و در سال
2020 متعلق به تجدیدپذیرها بوده است. این آمار نشان می دهد که از ابتدای سال 2018 تا
سال 2020 روند توسعه تجدیدپذیرها در دنیا رو
به افزایش بوده و کشورها به استفاده از تکنولوژی تولید برق از تجدیدپذیرها راغب تر
بوده اند. اما در کشور ما باید این نکته را متذکر شد که میزان کل ظرفیت موجود
نیروگاه های تجدیدپذیر بر اساس آخرین آمار، نزدیک به هزار مگاوات است. این آمار و
رقم اندک آن، حداقل در مقایسه با کشورهای همجوار که شرایط مشابه آب و هوایی با ما دارند
ولی در توسعه تچدیدپذیرها پیشروتر از ما بودند، جایی بس تامل دارد. دانستن این
نکته ضروری است که میزان نیروگاه های احداث شده در سال 1400 در بخش نیروگاه های
تجدیدپذیر(غیرانشعابی) در کشور در حدود 80 مگاوات، نیروگاه های خورشیدی فتوولتائیک
بزرگ مقیاس در حدود 56 مگاوات، نیروگاه های خورشیدی فتوولتائیک کوچک مقیاس انشعابی
در حدود 20 مگاوات بوده است که این میزان اندک در شرایطی تحقق یافته است که ما به
لحاظ قانون گذاری و برنامه ریزی های پنجساله به توسعه تجدیدپذیرها تاکید داشته ایم
اما نتایج حاصله غیر از آن است که خود را نشان می دهد.
بخش خانگی
و صنایع در کشور دو طیف وسیع مصرف برق در کشور هستند که در فاز اول استفاده صنایع
برای توسعه تجدیدپذیرها پیشنهاد می شود زیرا علاوه بر نیاز به برق برای تولید کشور
که امری حیاتی است، صنایع می توانند در توسعه این بخش بیشتر کمک کنند. زیرا بخش
قابل توجهی از صنایع قابلیت فضا و سرمایه گذاری برای استفاده و احداث نیروگاه های
کوچک را در اختیار دارند و شاید در فاصله اندک در صورت سیاست های تشویقی دولت و
فرهنگ سازی بتوان به توسعه این انرژی های نو در صنایع کشور رسید. بخش خانگی نیز که
به لحاظ موقعیت و فضا نیازمند برنامه ریزی جامع تری دارد از لحاظ فرهنگ سازی و
ضرورت نیاز به آن نیز در بین مردم باید عملیاتی شود که این مقوله هم باید در
برنامه ریزی های دولت قرار گیرد. در ادامه، ابتدا به بررسی وضعیت برق تجدیدپذیرها
در صنایع و خانگی و موضوعات مرتبط به آن ها می پردازیم.
·
عدم قطعی برق واحدهای صنعتی
مجهز به نیروگاه خورشیدی فتوولتائیک انشعابی
اهمیت
نیروگاه های تجدیدپذیر برای صنایع از آنجایی مورد توجه قرار می گیرد که اگر صنایع
کشور خود را به استفاده از این نوع انرژی تجهیز کنند قطعا در معرض خاموشی و اخلال
در روند تولید مواجه نخواهند شد. زیرا نیاز به برق برای تولید در صنایع موضوعی
اجتناب ناپذیر است و به هر میزان برق کمتری به این صنایع برسد از میزان تولید کشور
و آشفتگی در کسب و کارها می افزاید. در مجموع خسارت‌هایی که ناشی از خاموشی برق
صنایع، شامل خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم به تولید و سرمایه‌گذاری در کوتاه مدت و
بلندمدت می رسد نیاز به برنامه ریزی های جامع تری دارد. بر اساس اطلاعات به دست
آمده، میزان فروش برق به کلیه مشترکین صنعت و معدن ( شامل صنایع بزرگ، متوسط، کوچک
و معادن) در سال 1399 بیش از 44 میلیارد کیلو وات ساعت بوده است که استان تهران و
اصفهان با اختلاف زیاد در صدر استان هایی با بیشترین مصرف برق در صنعت قرار گرفته
اند. در نمودار دایره ای ذیل تقسیم بندی فروش برق در دسته بندی های مصرف را نشان
می دهد که در مجموع میزان مصرف برق صنایع حتی از در برهه ای از زمان برابر و یا
بیشتر بوده است.
همچنین در
مجموع تعداد 47 هزار و 500 واحد صنعتی در شهرک ها و نواحی صنعتی ایران به بهره
برداری رسیده است و 828 شهرک و ناحیه صنعتی در کشور تا پایان سال 1399 به بهره
برداری رسیده اند و بر اساس این آمار اگر هر واحد صنعتی یک نیروگاه خورشیدی 200
کیلوواتی روی سقف واحد صنعتی خود احداث کند، ظرفیت کل نیروگاه خورشیدی نصب شده
حدود 10 هزار مگاوات می رسد که این برابر با یک پنجم هدف گذاری دولت در تولید و
افرایش ظرفیت برق در آینده خواهد بود. اگر صنایع کشور به نیروگاه‌های خورشیدی انشعابی هم
متصل باشند می توانند در زمان قطع برق واحد صنعتی خود (در زمان خاموشی به دلیل
مشکل تامین برق) در پیک مصرف، از برق مورد نیاز خود بهره ببرند و این موضوع
پایداری در چرخه تولید خواهد بود و از سوی دیگر فشاری به شبکه برق از منظر انتقال
نیز بوجود نخواهد آمد.
·
نیروگاه خورشیدی فتوولتائیک
خانگی
گفته می شود که هزینه سرمایه‌گذاری
اولیه نیروگاه‌های خورشیدی خانگی در کشور بالا است و این هزینه ها 120 میلیون
تومان برای نیروگاه خورشیدی 5 کیلوواتی
برآورد می شود، اما خوشبختانه هزینه نگهداری آن بسیار پایین است. با این وجود به
دلیل هزینه سرمایه گذاری اولیه، عموم مردم نمی‌توانند برای خرید و احداث نیروگاه
خورشیدی اقدام کنند که برای این کار فراهم کردن تسهیلات مناسب، موجب تشویق مشترکین
خانگی به احداث نیروگاه‌های خورشیدی کوچک بر پشت بام ها، می تواند اقدامی مهم تلقی
شود زیرا دیگر کشورها نیز برای توسعه انرژی تجدیدپذیر خانگی تسهیلات کم بهره و یا
بلاعوض منظور کرده اند و این گونه اقدامات باعث رشد قابل توجهی از پنل های خورشیدی
بر بام خانه های آن ها گردیده است. دولت و وزارت نیرو و همچنین نهاد قانونگذاری
کشورمان نیز می توانند از چنین تجربیات موفقی استفاده کنند و سیاست های تشویقی و
راهبردی اتخاذ کنند تا پنل های خانگی خورشیدی در کشور توسعه یابد.
·
تجدیدپذیرها و قابلیت پیکسایی
آن ها
تحلیل ها
نشان می دهد که در زمان اوج مصرف، نسبت توان تولیدی به نامی نیروگاه های تجدیدپذیر
با نیروگاه های حرارتی قابل رقابت هستند. در حدود 70 درصد روزهای پیک روزانه
تابستان گذشته، نیروگاه های تجدیدپذیر نسبت به نیروگاه های گازی دارای نسبت توان
عملی به نامی بهتری بوده اند و نیروگاه های خورشیدی در بیش از 90 درصد روزها نسبت
به نیروگاه های گازی عملکرد بهتری داشته اند. در مقایسه ضریب بهره برداری برای
انواع نیروگاه های تجدیدپذیر در ساعات پیک مصرف تابستان با نیروگاه های حرارتی از جمله
بخاری و گازی نیز قابل رقابت بودن انرژی های تجدیدپذیر در مقایسه با سایرر منابع
جهت پیک سایی در فصل تابستان اثبات شده است. نتایج بررسی ها نشان می
دهد که نیروگاه های تجدیدپذیر به طور بالقوه قادر به رفع معضل تولید برق در زمان
پیک خواهند بود. این درحالی است که ظرفیت نیروگاه های تجدیدپذیر کشور در حال حاضر نزدیک
به هزار مگاوات است. لذا در صورت توسعه بیشتر نیروگاه های تجدیدپذیر در کشور و
افزایش ظرفیت ان، امکان بالفعل نمودن ظرفیت بالقوه موجود فراهم خواهد شد وانرژی
تجدیدپذیر به عنوان یک از اصلی ترین گزینه ها جهت پیکسایی در ساعات اوج مطرح می
شود.
·
وضعیت زیست‌محیطی برای احداث نیروگاه
خورشیدی
یکی از مهم‌ترین دلایل توجه
کشورها به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، مسائل زیست محیطی است. از مهم‌ترین اقدامات به منظور مبارزه با تغییر اقلیم، استفاده
از منابع انرژی‌های تجدیدپذیر جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای حاصل از تولید انرژی برق
از منابع فسیلی است. بنابراین ایجاد انگیزه و مشوق‌های زیست محیطی می‌تواند در
فرهنگ‌سازی و توسعه این منابع انرژی تاثیرگذار باشد. در کشور آلمان 24% نیروگاه‌های
خورشیدی توسط شرکت‌های تجاری احداث گردیده است، همچنین در کشور ترکیه 94% از
نیروگاه‌های خورشیدی کوچک‌تر از یک مگاوات بوده که بخش زیادی از آن در واحدهای
صنعتی احداث شده است. با توجه به
اینکه مشترکین صنعتی در ایران بیشترین مصرف برق را به میزان 36% به خود اختصاص می‌دهند
و با توجه به هزینه سرمایه‌گذاری بالا برای احداث این نیروگاه‌ها و به منظور ترغیب
واحدهای صنعتی، نیاز به ایجاد مشوق‌هایی علاوه بر خرید تضمینی برق، برای واحدهای صنعتی
است که یکی از حوزه های قابل بررسی برای ایجاد مشوق برای واحدهای صنعتی، قوانین و مقررات
زیست محیطی مرتبط با صنایع است. با این وجود در هیچ یک از قوانین و مشوق‌ها یا جرایم
زیست‌محیطی، احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر مورد توجه قرار نگرفته است.
بنابراین
لازم است سازمان حفاظت محیط زیست ایران به عنوان متولی اجرای سیاست‌های تغییر
اقلیم، در سیاست‌گذاری‌های توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر و خورشیدی نقش ایفا کرده و
مشوق‌هایی را در این زمینه تعیین نماید. سه مورد از قوانین و
مقررات زیست محیطی مرتبط با صنایع که دارای ظرفیت بالقوه برای لحاظ احداث نیروگاه
های تجدیدپذیر هستند، شامل ماده پانزده قانون هوای پاک، بند "د" ماده 45
قانون وصول برخی درآمدهای دولت و ماده 27 قانون مالیات بر ارزش افزوده (مصوب سال
1400) می باشد . به موجب ماده 15 قانون هوای پاک، "شهرک ها، مراکز و واحدهای صنعتی
و تولیدی جدیدالاحداث مکلفند برحسب اقلیم، حداقل 10% از فضای تخصیص داده شده جهت احداث
واحد مربوطه را به ایجاد فضای سبز مشجر و غرس درختان مناسب منطقه اختصاص دهند. بهره
برداری از واحدهای مذکور منوط به رعایت این ماده و تایید آن توسط سازمان حفاظت از محیط
زیست است." به دلیل مساله کم‌آبی و بحران خشک‌سالی در استان‌های مختلف، این
قانون می‌تواند مورد بررسی و بازنگری قرار گرفته و احداث نیروگاه خورشیدی به عنوان
جایگزین یا درصدی از تکلیف واحدهای صنعتی تعیین شود اما گفته می شود برای این ماده
قانونی آیین‌نامه‌ای تدوین نگردیده است.
همچنین به
موجب بند "د" ماده 45 قانون وصول برخی درآمدهای دولت، " به منظور فراهم
نمودن امکانات وتجهیزات لازم جهت پیشگیری و جلوگیری از آلودگی ناشی از صنایع
آلوده‌کننده، کارخانه‌ها و کارگاه ها، موظفند یک در هزار از فروش تولیدات خود را
با تشخیص و تحت نظر سازمان حفاظت محیط زیست صرف کنترل آلودگی ها و جبران زیان
ناشی از آلودگی ها و ایجاد فضای سبز نمایند. وجوه هزینه شده از این محل جزو
هزینه‌های قابل قبول مؤسسه مربوط محاسبه خواهد شد." در ماده 7 آیین نامه
بندهای "ب، ج، د" ماده 45 قانون وصول برخی از درآمدهای دولت، موارد اقدام
جهت جبران زیان ناشی از آلودگی توسط صنایع قید گردیده است. ولی احداث نیروگاه تجدیدپذیر
(خورشیدی) در آن ذکر نشده است، که پیشنهاد می‌شود احداث نیروگاه تجدیدپذیر محدود
به انشعاب یا مگاواتی نیز به عنوان یکی از این اقدامات در آیین‌نامه قید شود.
ماده 27
قانون مالیات بر ارزش افزوده (مصوب سال 1400) هم می گوید، " واحدهای تولیدی، صنعتی،
معدنی و خدماتی آلاینده که به تشخیص سازمان حفاظت محیط زیست، حدود مجاز و استانداردهای
زیست‌محیطی را رعایت نمی‌کنند، در صورتی که در مهلت زمانی که توسط سازمان مزبور برای
آنها تعیین می‌شود، نسبت به رفع آلایندگی خود اقدام ننمایند، براساس معیارهایی نظیر
شدت، مدت، نوع و مکان آلایندگی با نرخهای نیم‌درصد (0.۵%)، یک‌درصد (۱%) و یک‌و‌نیم‌درصد
(1.5%)، به مأخذ فروش کالا یا خدمات، مشمول عوارض سبز می‌شوند. این حکم در مورد کلیه
واحدهای آلاینده، اعم از واحدهای معاف و غیرمعاف، صادراتی و واحدهای مستقر در مناطق
آزاد تجاری- صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی جاری است. معیارهایی که در تعیین سطح آلایندگی
واحدها، مبنای عمل سازمان محیط زیست قرار می‌گیرد، حداکثر سه‌ماه پس از لازم‌الاجراءشدن
این قانون، توسط کارگروهی متشکل از نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست و وزارتخانه‌های
بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، صنعت، معدن و تجارت، کشور و امور اقتصادی و دارایی (سازمان)
تهیه می‌شود و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد. میزان فروش واحدهای موضوع این ماده براساس
سامانه مؤدیان یا اظهارنامه‌ای که به همین منظور به سازمان ارائه می‌شود، تعیین می‌گردد."
با توجه به این که سازمان حفاظت محیط زیست متولی تشخیص میزان آلایندگی است،
نیاز به تغییر نگرش و تغییر در معیارها و شاخص‌های آلایندگی و توجه به انرژی‌های
تجدیدپذیر در این سازمان ضروری به نظر می‌رسد.
·
وضعیت انرژی های تجدیدپذیر در
کشورهای همجوار ایران
مطابق
آمار موجود ترکیه با ظرفیت 18500 مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر و نزدیک به 20 درصد از
ظرفیت کل تولید برق خود، دارای رتبه اول در کشورهای همجوار ایران بوده و پس از آن
پاکستان با ظرفیت 2400 مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر معاول 6 درصد از ظرفیت کل تولید
خود در رتبه دوم جای دارد. لازم به ذکر است که ایران یک درصد از ظرفیت کل تولید
برق خود را به تجدیدپذیرها اختصاص داده است. به لحاظ توسعه نیروگاه خورشیدی
کشورهای ترکیه، امارات و پاکستان تا پایان 2020 بیشترین ظرفیت تولیدی خود را به
این انرژی اختصاص داده اند و از حوزه انرژی بادی کشورهای ترکیه و پاکستان با
ظرفیتی بالغ بر 8800 و 1200 مگاوات دارای جایگاه برتر در میان کشورهای همجوار ما
هستند. در خصوص فرصت های مناسب همکاری در حوزه انرژی های نو با کشورهای همجوار،
کشور افغانستان در حوزه بادی به عنوان اولین کشور شناخته شده در این عرصه است.
اصلی ترین منابع بادی افغانستان در نواحی غربی که مشرف به مرزهای شرقی در استان
های سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی، واقع شده است و به طور کلی می توان از این
ناحیه به عنوان اصلی ترین گزینه جهت تشکیل هاب انرژی بادی یاد کرد. در نواحی غربی
ایران، استان های خوزستان، کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، لرستان و ایلام
دارای پتانسیل بسیار مناسبی در خصوص تولید برق از نیروگاه های تجدیدپذیر هستند. در
شمال کشور با توجه به استعداد سه استان گیلان، مازندران و گلستان در حوزه زیست
توده و همچنین شاخص بالای فناوری در کشورهای آذربایجان و ارمنستان، از این نواحی
نیز می توان به عنوان هاب انرژی زیست توده در منطقه نام برد. مرزهای شمال غربی
ایران نیز که شامل استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل در کنار
نواحی مستعد زمین گرمایی در ترکیه از هاب های اصلی در حوزه زمین گرمایی در منطقه هستند.
نتیجتا با قراردادن توان تخصصی و پشتیبان سنجی منابع موجود در ایران و همچنین
امکان پایدارسازی برق تجدیدپذیر تولید شده در کشورهای مجاور با اتکا به شبکه برق
قدرتمند ملی، کشور ما ایران می تواند با محوریت وزارت نیرو و ساتبا در راستای
روابط تجاری با همسایگان، به اهداف متعددی از جمله کسب درامد توسعه صنعت تجدیدپذیر،
ایجاد بازار کار و همچنین توسعه بیشتر روابط با کشورهای هدف دست پیدا کند.
