در طول یک دهه گذشته تحلیلگران بازار انرژی، توافق پاریس و پیامدهای مرتبط با آن را به منزله نقطه عطفی در تعدیل میزان سرمایه‌گذاری در چرخه صنعت سوخت‌های فسیلی به‌ویژه نفت و گاز، تعبیر می‌کنند. واقعیت این است که کشورهای اروپایی، بالاترین درجه حساسیت را نسبت به مسائل اقلیمی و زیست‌محیطی از خود نشان می‌دهند. سوال اساسی این‌جاست که آیا در آستانه زمستان، چالش تامین منابع پایدار انرژی و تکاپوی کشورها در خرید و ذخیره نفت و گاز بیشتر، موجب چشم‌پوشی و گذار دولتمردان اروپایی از خط‌مشی اقلیمی خود خواهد شد یا خیر؟
کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل متحد موسوم به اجلاس کاپ ۲۷، در شرم‌الشیخ مصر در حالی افتتاح شد که جهان در سنوات گذشته با بحران‌های متعددی ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه بوده است. به باور ناظران بازار انرژی و فعالان محیط زیست، هم‌زمان با برگزاری نشست کاپ ۲۷، احتمال می‌رود شاهد ابعادی جدید و شاید برخی تحولات عمده در راهبرد جامعه جهانی در ارتباط با خط‌مشی حذف و جایگزینی سوخت‌های فسیلی باشیم. این کنفرانس در حالی آغاز به کار کرد که تهاجم روسیه به اوکراین، پیامدهای منفی ناشی از پاندمی کووید-۱۹، بحران فزاینده تامین انرژی و تورم افسارگسیخته، کماکان گریبان‌گیر جهانیان است.
گرمایش زمین و گازهای گلخانه‌ای
در این‌جا لازم است هرچند به اختصار، درمورد اصطلاح‌هایی همچون گرمایش زمین و گازهای گلخانه‌ای، توضیحاتی ارائه شود. ورودی تشعشع نور خورشید با طول موج کوتاه، به سطح کره زمین موجب ایجاد دمای مناسب برای زیست انسان و سایر جانداران می‌شود. در مقابل اما تشعشع خروجی از کره زمین در طول موج بلند را اثر گلخانه‌ای نامیده‌اند، چراکه عملکرد آن دقیقا مانند یک گلخانه است. چنانچه کره زمین را مانند گلخانه‌ای تصور کنیم، امواج فرابنفش حاصل از نور خورشید، بدون مانع به موجودات زنده و گیاهان رسیده و سبب رشد آنها می‌شود. امواج برگشتی تحت عنوان مادون قرمز، اما در هنگام بازتابش از گلخانه، کم‌اثر شده و در نتیجه قادر به عبور از موانعی مانند شیشه نبوده و در جای خود محبوس می‌شوند. در این شرایط طبیعی است دمای هوای محبوس در گلخانه افزایشی شود. گازهای گلخانه‌ای عبارتند از آن‌دسته از گازهایی که مانع خروج امواج مادون قرمز از جو زمین شده و منجر به افزایش گرما در سطح زمین می‌شوند. دی اکسید کربن به عنوان نمونه، از شاخص‌ترین گازهای تولید‌شده با منشاء سوخت‌های فسیلی بوده که توانایی بالایی در جذب امواج مادون قرمز دارد.
درباره اجلاس کاپ ۲۷ چه می‌دانیم؟
کاپ ۲۷، عنوان کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲ است که طبق برنامه‌ریزی اعلام‌شده، در شرم‌الشیخ آغاز به کار کرد. این نشست در ادامه کنفرانس محیط زیستی سال گذشته در گلاسکو و هم‌راستا با توافقنامه پاریس ۲۰۱۵ و بر اساس کنوانسیون سازمان ملل متحد برای تغییر اقلیم برگزار می‌شود. نشستی که اغلب ناظران بین‌المللی باور دارند در تضاد مستقیم با منافع مادی کشورهای تولید‌کننده و همچنین مصرف‌کنند‌گان سوخت‌های فسیلی خواهد بود.
دبیرکل سازمان ملل متحد در آخرین مجمع عمومی این سازمان، جهان امروز را بسیار متزلزل و درگیر آشفتگی‌های کم‌سابقه خواند. به عقیده آنتونیو گوترش، نیمه نخست سال ۲۰۲۲ مملو از چالش‌های اقلیمی بود. بیش از سه‌چهارم کشورها، با موج گرمای کم‌سابقه دست به گریبان بودند. وقوع سیل های کم‌سابقه در حجم و وسعت، سرزمین‌های بسیاری از پاکستان و نیجریه را ویران کرد، پدیده خشکسالی در آفریقا و ایالات غربی آمریکا تشدید شد و توفان، دریای کارائیب را درنوردید. شدت و مقیاس فجایع زیست‌محیطی به اندازه‌ای بود که تنها در فاصله‌ای کوتاه، تبعات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی ده‌ها هزار انسان و احشام را کشته، میلیون‌ها نفر را آواره و میلیاردها دلار خسارت در سراسر جهان به بار آورد.
تفاوت اجلاس با دوره‌های قبل
وجه تمایز این اجلاس با نشست‌های پیشین این است که در فضای سیاسی ملتهب کنونی، دولتمردان و کارشناسان کشورهای مختلف در آستانه فصل زمستان و در گیرودار چالش تامین انرژی، دور یک میز گرد هم آمده و موضوعات زیست‌محیطی را به بحث و تبادل نظر خواهند گذاشت. در جریان این نشست، گفت‌و‌گوها عمدتا هم‌زمان و در پنج زیرشاخه، شامل اجلاس اعضای کنوانسیون تغییرات اقلیمی، رکن فرعی اجرایی کنوانسیون، رکن فرعی علمی و فناوری، پروتکل کیوتو و موافقت‌نامه پاریس، برگزار خواهد شد.
دستورکار هریک از نهادهای یادشده، شامل موضوعات متنوعی می‌شود. موضوعاتی مانند رئوس مطالب ثابت و همیشگی به‌ویژه در موضوع سوخت‌های فسیلی، مسائل به‌جامانده از نشست‌های قبلی به‌دلیل عدم حصول توافق نظر، موضوعات جدید و بعضا مطالبی که کشورهای هم‌پیمان برای قرار گرفتن در راس لیست مذاکرات پیشنهاد کرده‌اند. موضوعات ناتمام مرتبط با دستورکار موافقت‌نامه پاریس به ویژه در حوزه انرژی‌های پایدار و جایگزینی سوخت‌های فسیلی که در اجلاس گلاسکو در سال گذشته به جمع‌بندی نهایی نرسید، نیز مورد بحث و تبادل نظر شرکت‌کنندگان قرار خواهند گرفت.
نشست ۲۰۱۵ پاریس
نقطه آغازین تحولات جدی جهانی در بهره‌برداری از سوخت‌های فسیلی را باید به دستاوردهای نشست مقابله با تغییرات اقلیمی در سال ۲۰۱۵ پاریس نسبت داد. اجلاسی که در فرانسه و با مشارکت فعال حدود ۲۰۰ کشور جهان برگزار شد و خروجی آن، توافق پاریس با هدف توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و سبز نام گرفت. سران کشورهای حاضر با اشاره به افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای و گرمایش تدریجی زمین، مقابله با انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسیدکربن را مورد تاکید قرار دادند. صرف‌نظر از تعهدات رسمی دولت‌ها برای به حداقل رساندن انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۳۰، شرکت‌ها و سازمان‌های متعدد بین‌المللی نیز کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه سوخت‌های فسیلی را متعهد شدند. در همین راستا، صندوق بین‌المللی پول نیز متعهد به قطع اختصاص وام یا کاهش آن برای سرمایه‌گذاری در صنایع مرتبط با نفت و گاز و حمایت از توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر شد.
به نوشته رویترز، چالشی‌ترین محور گفت‌و‌گوها، بحث تامین منابع مالی با هدف جبران ضرر و زیان کشورها در برابر مشکلات اقلیمی خواهد بود. در شرایطی که کشورهای درحالتوسعه بر لزوم پرداختن به این موضوع در جریان نشست کاپ ۲۷ اصرار دارند، کشورهای توسعه‌یافته که باید منابع مالی برای حمایت از سایر اعضا اختصاص دهند، مخالفت خود را با طرح این موضوع اعلام کرده‌اند. واقعیت این است که با عنایت به بحران فراگیر تامین انرژی پایدار، امید چندانی به طرح این موضوع، حداقل در جریان نشست کاپ ۲۷ نمی‌رود.
چالش تامین منابع مالی
دبیرکل سازمان ملل متحد بار دیگر بر نقش محوری و جایگاه ویژه مذاکرات اقلیمی تاکید و به کشورهای توسعه‌یافته پیشنهاد کرد با اتخاذ تمهیدات منطقی، سود بادآورده شرکت‌های مرتبط با انواع سوخت فسیلی، به‌ویژه فعالان صنعت نفت و گاز را به مالیات گره بزنند. بدیهی است در صورت اخذ مالیات بر درآمد شرکت‌های نفتی، سرمایه لازم برای جبران بخشی از ضرر و زیان کشورهای درحالتوسعه برای گذار از نفت و گاز، البته بدون فشار مضاعف بر کشورهای توسعه‌یافته، تامین خواهد شد. با تمام این احوال، تا این لحظه مشخص نیست موضوع تخصیص بودجه برای جبران ضرر و زیان اقلیمی، در نهایت در دستورکار نشست شرم‌الشیخ قرار خواهد گرفت یا خیر. هم‌زمان با نشست کاپ ۲۷، این موضوع در رأس موضوعات مورد مناقشه بین کشورهای درحالتوسعه و کشورهای توسعه‌یافته قرار دارد.
در‌عین‌حال آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، با دعوت همگان به درک بهتر از مشکلات پیش روی جوامع، می‌گوید: «ما وظیفه داریم بحران کنونی را به نقطه‌عطفی برای ایجاد همدلی و امید تبدیل کنیم.» گفتنی است متعاقب مراسم افتتاحیه کنفرانس تغییرات اقلیمی در مصر، بیش از ۱۲۰ رهبر جهان، ظرف دو روز به این نشست خواهند پیوست. حقیقت غیر‌قابل‌انکار این است که تا سال ۲۰۳۰، کشورها باید انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا ۴۵درصد کاهش دهند. براساس تحقیقات جدید، استمرار رویه کنونی به‌منزله افزایش بیشتر کربن تا پایان دهه جاری و در نتیجه افزایش گرمای زمین خواهد بود. در نتیجه کاهش مصرف نفت، بنزین و گاز در راستای جلوگیری از انتشار گازهای گلخانه‌ای، موضوع محوری مدنظر اکثر کشورهای شرکت‌کننده خواهد بود.
پیمان قناعتی‌فرد