صنعت نفت کشور در حال تجربه دوره‌ای است که هیچ‌گاه در تاریخ 100ساله این صنعت با آن مواجه نبوده است. پس از ملی شدن صنعت نفت به واسطه ناخشنودی دولت انگلیس و از بین رفتن منافع این دولت در تولید و فروش نفت کشورمان، تحریم‌هایی که با فشار و رهبری این کشور علیه خرید نفت از ایران اعمال شد، منجر به این شد که برای قریب به 18 ماه فروش حتی یک بشکه نفت توسط دولت وقت ایران اتفاق نیفتد.
در آن برهه عامل تحریم خرید نفت از ایران، خود نفت بود و تنازع برای سهم‌خواهی بیشتر از منابع ملی کشور توسط یک دولت بیگانه. این تحریم با شکست مواجه شد به این دلیل که دولت انگلیس استدلال محکمی برای اقناع سایر کشورهای جهان در ادامه تحریم نفت ایران نداشت و کشورهای همسو با این دولت اگرچه در قالب بلوک سیاسی و اقتصادی خود منافع مشترک متعددی داشتند اما منافع ملی هر یک از آنها اقتضا می‌کرد که بیش از این دنباله‌رو زیاده‌خواهی‌ها و منافع دولت انگلیس نباشند.
اتفاقی که در برهه کنونی برای صنعت نفت کشور به وقوع پیوسته است با بهره‌برداری از تجارب مشابه از تحریم نفت ایران پس از ملی شدن صنعت نفت تا تحریم‌های واقع‌شده بر صنایع نفت لیبی و عراق در دیگر مقاطع زمانی مسیر طولانی‌تری را طی کرد، اما در طول این مسیر دو چیز را مراقبت کرد؛ نخست به حداقل رساندن خسارت‌های این تحریم بر اقتصاد کشورهای تحریم‌کننده و دوم تلاش بر ایجاد همگرایی بیشتر در کشورهای جهان و پیوستن آنها به جریان تحریم نفت ایران. با چنین برنامه‌ریزی فشار بر صنایع نفت و گاز ایران با یک روند تدریجی افزایش پیدا کرد و این روند چنان آهسته بود که دولت را در دفع و مواجهه با آن به کنج انکار و بی‌برنامگی راند.
در زیست‌شناسی برای نشان دادن واکنش جانداران به محرک‌های بیرونی و میزان سازگاری آنها با این محرک‌ها، آزمایش ساده و معروفی هست؛ «اگر قورباغه‌ای را به داخل یک ظرف آب جوش بیندازید بلافاصله از آن بیرون می‌پرد و خود را نجات می‌دهد اما اگر آن را در داخل ظرف آبی با دمای نزدیک به دمای بدنش بیندازید و آب را به تدریج و به آهستگی گرم کنید تا به دمای جوش برسد قورباغه در آن باقی خواهد ماند و پخته خواهد شد.»
مدیریت اعمال تدریجی و پیوسته فشار بر صنعت نفت ایران به همین شیوه سازگاری صنایع نفت و گاز ما با محدودیت‌ها یا پذیرش عملی آنها در عین انکار اثرات این تحریم‌ها را به وجود آورده است. در حالی که در برنامه پنجم توسعه صنعت نفت ایران رسیدن به تولید شش میلیون‌بشکه‌ای را هدف قرار داده بود، در شرایط کنونی آمار حاکی از این است که میزان تولید با قریب به 25 درصد افت نسبت به ظرفیت‌های به دست آمده در سال‌های 1384 و 1385 به حدود سه میلیون بشکه در روز رسیده است و صادرات نفت نیز با نوساناتی مجموعاً به سمت کاهش رفته است و بین یک میلیون و 500 هزار بشکه تا 800 هزار بشکه در نوسان بوده است.
آثار اولیه کاهش فروش نفت در کاهش درآمدهای ارزی کشور، کاهش سهم ایران در بازار نفت جهان، کاهش قدرت چانه‌زنی با مشتریان، کاهش نقش و میزان تاثیر در سازمان کشورهای تولید‌کننده نفت (اوپک) و کاهش توان درون‌زای صنعت برای سرمایه‌گذاری در حفظ و نگهداشت چاه‌ها و توسعه این صنعت خود را نشان می‌دهد.
پیامدهای این نقصان برای اقتصاد کشور نیز کاهش ارزش پول ملی، کاهش تدریجی ذخایر ارزی، سربار شدن تورم ارزی به شاخص کل تورم در کشور، کاهش درآمدهای دولت و افزایش کسری بودجه، افزایش فشار بر فعالان اقتصادی در جهت وصول بیشتر مالیات و جبران کاهش درآمد دولت؛ و افزایش بیکاری مستقیم و غیر‌مستقیم بدین واسطه بوده است. متاسفانه اندازه دولت نیز در سال‌های گذشته بی‌توجه به اعمال تدریجی تحریم‌ها بسیار بزرگ شده است و در تنگنای کنونی قدرت تطبیق خود را با کاهش درآمد از دست داده است. این سوءمدیریت در اداره اقتصاد کشور و این بی‌توجهی به اتخاذ راهکارها و راهبردهای سریع‌تر و کنش‌گرایانه‌تر برای بیرون کشیدن صنایع نفت و گاز کشور از سناریو فشار تدریجی و تضعیف پیوسته این صنعت، شرایط را به وضعیت خطیری سوق داده است.
اگرچه چشم صنعت نفت هم لاجرم به مذاکرات دیپلماتیک دوخته شده است اما با فرض ثمربخشی این مذاکرات و عکس شدن روند تحریم‌ها باز خسارات وارده به این صنعت را به آسانی نمی‌توان جبران کرد. اول اینکه بازارهای از دست رفته زحمت و مدت بیشتری برای به دست آوردن نیاز دارند. دوم اینکه توان و امکان سرمایه‌گذاری برای بازگشت به میزان تولید قبلی و حرکت به سمت ظرفیت‌های بالاتر به سرعت مهیا نخواهد شد؛ و سوم اینکه در شرایطی که اقتصاد بیمار و رنجور جهانی در چنین شرایطی می‌توانست موجب افت قیمت‌های نفت به 80 دلار یا کمتر از آن شود تحریم ایران موجب شد که با بالا نگه داشته شدن قیمت نفت بنیه رقبای نفتی ما بیش از حد انتظارشان تقویت شود و با بازگشت ایران به بازارهای جهانی، رقابت برای افزایش تولید و کسب سهم بازار بین ما و آنها رقابتی نابرابر خواهد بود.
شرایط پویا و سیال جهان و تغییر مداوم مولفه‌های اثرگذار در روابط بین کشورها که موجب تغییر مداوم اولویت‌ها و ارزش و اهمیت آنها می‌شود، اقتضا می‌کند که ترازوی تصمیم‌گیری برای رشد و تعالی اقتصاد ایران مستمراً با برداشتن و گذاشتن وزنه‌های قدیم و جدید بررسی شود؛ لذا لازم است وضعیت حال و پیامدهای آینده شرایط کنونی صنعت نفت به طور جدی مورد ارزیابی و بازبینی قرار گیرد تا اهمیت آن در تصمیم‌گیری‌های پیش رو مورد تغافل واقع نشود.
پدرام سلطانی - نایب‌رئیس اتاق ایران